معرفی‌‌های آرای فوکو در جامعه ایران عموماً ناقصند

به گزارش خبرنگار مهر؛ دکتر نمازی متخصص فلسفه و مدرس دانشگاه، عصر امروز در همایش "آنان که می اندیشند" در تالار فردوسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران به بحث از «بازشناسی مفهوم گفتمان در آرای فوکو» پرداخت و طی این بحث به روندهای شکل گیری، تولید و مهار و کنترل یک گفتمان پرداخت.

دکتر نمازی سخن خود را با انتقاد از معرفی های سوپرمارکتی و نادرست از فیلسوفانی چون فوکو در جامعه فرهنگی ایران آغاز کرد و گفت:discourse از مهمترین موضوعاتی است که فوکو طرح کرده است و ترجمه های فراوانی نیز از آن چون گفتمان، گفتار، سخن و ... شده است. اما من از این بحث ها در می گذرم و در ابتدای سخن تعریفی کلی و مقدماتی از آن ارائه می کنم. گفتمان در یک حوزه مثل پزشکی، نه فقط متون، اسناد، آثار و نوشته های پزشکی که نحوه لباس پوشیدن، گفتار، نحوه برخورد پزشکان، نحوه ارجاع بیماران، رفتارهای ایشان و بالاخص همه سیستم هایی است که به دیگران اجازه نمی دهد وارد این گفتمان شوند و گفتمان ها از منظر فوکو به همین دلیل مورد بازبینی، کنترل، تولید و توزیع می شوند تا اجازه ندهند که عناصری که خلاف آن گفتمان است بیرون زند. به این معنا هر گفتمان یک سیستم مهار کننده جدی دارد تا به عناصر رخداد(event) اجازه ظهور و بروز ندهد.

وی در ادامه با تاکید بر اهمیت مفهوم رخداد در اندیشه فوکو به دو شیوه داخلی و خارجی در مهار رخدادها در گفتمان و کنترل گفتمان اشاره کرد و گفت: فوکو از میان روش هایی که از خارج به مهار رخداد و کنترل گفتمان می پردازند سه روش را بر می‌شمارد: نخست ممنوعیت که سایه اش همواره بر گفتمان سایه افکنده است. این ممنوعیت خود سه روند دارد: نخست تابوی ابژه است، یعنی در مورد برخی موضوعات چون سکس و سیاست نباید و نمی شود سخن گفت. دوم مناسک و موقعیت است، یعنی خارج از مناسک و موقعیت خاص نمی توان از برخی امور سخن گفت و سوم موقعیت انحصاری سوژه است، یعنی برخی افراد خاص حق سخن گفتن در گفتمان را دارند.

وی روش دوم مهار خارجی گفتمان را تقسیم و طرد خواند و گفت: فوکو معتقد است که در تاریخ تفکر غرب تقابل هایی ایجاد شده است و طی مکانیزم هایی یک طرف بر طرف دیگر تفوق می یابد، مثل تقابل عقل و جنون و تفوق عقل بر دیوانگی. یا تقسیم‌بندی های دقیقی که در دوران کلاسیک صورت گرفت که طی آن دیوانگان را ابتدا هم ردیف زندانیان و بیکارگان قرار دادند و سپس از آنها نیز فروتر کردند. اما مکانیسم سوم اراده معطوف به حقیقت است.

وی در ادامه اظهار داشت: در دوران یونان اتوریته سخن با گوینده بود، اما سپس این اتوریته به زبان و منطق منتقل شد و در کل تاریخ متافیزیک غربی این اراده معطوف به حقیقت حاکم است. البته این سخن فوکو بیشتر در دوران اول فکری او حاکم است که به دنبال چارچوب های تفکر می رود.

دکتر نمازی سپس به سه روند داخلی کنترل و مهار گفتمان را چنین برشمرد: اول تفسیر، یعنی در فرایند تفسیر کوشیده می شود که رخدادهای متن پوشیده شود و تناقض های متن پنهان بماند، دوم مولف یعنی این که مولف به خصوص در دوران جدید در متون فلسفی و انسانی ،به دلیل اتوریته اش نقش مهمی در خوانش متن می یابد و سوم نظام ها یا دیسیپلین هاست یعنی همان مکاتب و ایسم هایی که اولا بر خلاف تفسیر در جهت کشف معنا نیستند و ثانیا در پی مولف وحدت بخشی نیز نیستند، بلکه می کوشند با تاکید بر پیشرفت بر اتفاقات و رخدادهای متن سر پوش بگذارند.

وی در ادامه به سه روند مهار گفتمان در فرایند توزیع اشاره کرد و گفت: اولین رویه مناسک است، یعنی گفتمان باید در مناسک خاصی ارائه شود، دوم انجمنهای سخن و جوامع گفتمانی هستند که مشروعیت بخش گفتمان هستند و سوم تصاحب اجتماعی سخن و مساله آموزش است. یعنی چگونه گفتمانی نظم می یابد و رهبران کاریزماتیک یک علم چگونه نظام آموزشی را هدایت می کنند.

دکتر نمازی با اشاره به روش های پیشنهادی فوکو برای غلبه بر اتوریته گفتمان چنین گفت: فوکو اولا قائل به تردید در اراده معطوف به حقیقت است؛ ثانیا اجازه دادن به رخدادها تا بیان شوند و سوم بر اندازی حکومت دال هاست.

وی در پایان به ویژگی های  روش شناختی نقد گفتمانی در اندیشه فوکو اشاره کرد و گفت: مهمترین ویژگی های این روش عبارتند از: اصل واژگونی، دوم اصل خاص بودن یعنی گفتمانها نظامی از معنا نیستند، خشونتی هستند که بر جهان اعمال می‌کنند و جهان به پرسش هایی پاسخ می دهد که ما از آنها می پرسیم و در نتیجه گفتمان ها شیوه های طبیعی نیستند و سوم خارجی بودن گفتمان یعنی نگریستن به گفتمان ها از منظری خارجی و درک ساخت پنهان آنها. فوکو معتقد است که در تاریخ چهار چیز در مقابل هم قرار گرفتند که شق اول بر دومی غلبه یافت: خلق در برابر رخداد، وحدت در برابر سری ها، ریشه ها در مقابل نظم های اتفاقی و چهارم دلالت ها با شرایط امکان.