فایده‌گرایی با مبانی مدرنیته ارتباط دارد

به گزارش خبرنگار مهر ، این نشست بعد از ظهر روز 27 آذرماه  از سوی مرکز آموزش سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و با همکاری مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.

حسین کاجی در این نشست تأکید کرد: فلسفۀ اخلاق یا اخلاق شناسی فلسفی معمولاً به سه حوزه و شاخه تقسیم می شود. فرا اخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق توصیفی. گاهی هم اخلاق کاربردی را به عنوان شق چهارم این تقسیم وارد می کنند. سخن گفتن از فایده گرایی اخلاقی ذیل اخلاق هنجاری معنا می یابد که این اخلاق در صدد است برای اعمال اخلاقی تعیین مصداق کند.

وی افزود : هر هرچیزی را با ضد آن بهتر می توان شناخت. سودگرایی یا فایده گرایی اخلاقی هم دو بدیل مهم دارد که این دو بدیل فضیلت گرایی و تکلیف گرایی هستند. در این میان پرسش فضیلت گرایی چگونه باید بود یا زندگی خیر چیست و پرسش اخلاقی فایده گرایی و وظیفه گرایی "چه باید کرد؟" است.

کاجی خاستگاههای مهم فایده گرایی را شرایط جهان مدرن برشمرد و گفت: رشد  نتیجه گرایی – و بزرگترین نماد آن فایده گرایی – بی ارتباط با تحولات جهان جدید نیست. جهان جدید، جهانی است که بهره مندی از مزایای این جهانی را بسیار مورد توجه خود قرار می دهد. میل به  تمتع و بهره مندی از جهان یکی از مشخصه های ممتاز جهان جدید است. مکتب پروتستان بخوبی می تواند این میل را نشان دهد. همانطور که می دانیم این مکتب تأکیدی زیاد  بر ساختن این دنیا به عنوان یکی از راههای رسیدن به خدا و ساختن آخرت دارد.

مدرس دانشکده صدا و سیما آنگاه مولفه های فایده گرایی کلاسیک را با تأکید بر اندیشه های بنتام و میل و سیدویک برشمرد و بر اصل بنیادین این مکتب؛ بیشترین خیر برای بیشترین تعداد افراد دست گذاشت.

وی گفت: سودگرایان تنها معیار نهایی دربارۀ صواب ، خطا و الزام را سود می دانند و معتقد هستند غایت اخلاقی ای که باید در تمام اعمالمان به دنبال آنها باشیم بیشترین غلبه ممکن خیر بر شر ( یا کمترین غلبه ممکن شر بر خیر) در کل جهان است. آنها اشاره دارند به اینکه خوب و بد را می شود به روش کمی و با اندازه گیری کرد. جرمی بنتام به عنوان بنیانگذار فایده گرایی یا سودگرایی کلاسیک با استفاده از هفت مؤلفه و شاخص خوشیها و دردها را محاسبه می کند: شدت، دوام، میزان یقین، قرابت، بارآوری، خلوص و وسعت. میل هم سعی می کند علاوه بر کمیت بنتامی کیفیت را هم در ارزشگذاری لذات وارد کند. اما این کار در هنگام فهم معیار سود با مشکل روبرو می شود.

کاجی در مورد نسبت سودگرایی و مبانی ادیان گفت: یکی از پرسشهای مهم این است که می توان از تعابیر اخلاقی ادیان مختلف گونه ای سودگرایی و یا فایده گرایی را برداشت کرد؟ به نظر می رسد در دل ادیان هم سودگرایی و هم فضیلت گرایی و هم وظیفه¬گرایی وجود دارند. از سویی در ادیان ما با شخصیت و هویت و نه صرف اعمال روبرو هستیم. این رویکرد می تواند پیوندهایی با فضیلت گرایی برقرار کند.

وی افزود: از سوی دیگر بسیاری از ادیان از ما نخواسته اند جلوی حب ذات و نتیجه خواهی طبیعی را بگیریم. آنها صرفاً جلوی حالتهای افراطی آن را گرفته اند با این همه در یک سطح خاص این اخلاق گونه ای اخلاق غیرنتیجه گرا را ترویج می کند. آموزۀ مهم همۀ ادیان که کاری را که برای خود نمی پسندی برای دیگری هم مپسند صرفاً مروج اخلاق فایده گرا و نتیجه گرا یا غایت گرا نیست بلکه می تواند گونه ای اخلاق تکلیف گرا را هم مدنظر داشته باشد. 

کاجی در انتهای سخنان خود به پاره ای از مثالها اشاره کرد که ضعفها و خللهای فایده گرایی اخلاقی را نشان می دهند.