سخنان مجابی، امینی، دهباشی و صفرزاده در نشست طنز معاصر ایران

به گزارش خبرنگار مهر، در ابتدای مراسم جواد مجابی شاعر و طنزپرداز درباره تعریف طنز گفت: اولین باری که سعی کردم درباره طنز تعبیری ارائه دهم در سال 1349 بود. من در این سال مطلبی در قالب یک کتاب به نام "یادداشتهای آدم پرمدعا" نوشتم. همین طور طی سالهای بعد نقدهای دیگری پیرامون طنز مکتوب نوشتم و در تمام این مدت به این نتیجه رسیدم که تا نتوانیم در درجه اول از خودمان انتقاد کنیم به هیچ وجه حق نداریم عملکرد دیگران را نقد کنیم.

وی افزود: من پیشتر اعتقاد داشتم طنز پرده برانداختن از شعبده زندگی است. بعدها سعی کردم با مطالعه آثار مهم منثور و منظوم ادبی تعریف جامعی از طنز ایران ارائه دهم؛ تعریفی که برخاسته از فرهنگ خودمان باشد.

مجابی تصریح کرد: کهن ترین شوخی در تاریخچه طنز ایران مربوط به دوره کوروش هخامنشی بوده که در کمال خردورزی گفته شده است. سپس طنز عشیره ای وارد ایران شد و تا سالها در دیوان اشعار شاعران طنزپرداز به چشم می خورد. بعدها با آمدن سنایی، طنز شکلی اجتماعی به خود گرفت و من بعد از سالها با مطالعه این کتابها به این نتیجه رسیدم که طنز بینشی شوخ طبعانه نسبت به وضعیت بشری است. حال این پرسش پیش می آید که چرا طنز باید دارای یک بینش باشد؟ در پاسخ می توان گفت که نقش طنز به قدری حائز اهمیت است که حتی صرف نظر از آثار ادبی در نقاشی و معماری نیز وجود دارد. اگر بینش در طنز وجود نداشت کسی متوجه جزئیات جهان واژگون نمی شد.

وی ادامه داد: طنز ضمن رد قطعیت اعتقاد دارد که هر چیزی با شرایط تغییر می کند. طنز پرداز همواره سعی می کند تردیدی را در ذهن مخاطب ایجاد کند، تردیدی در فراسوی هنجارها تا به او بفهماند حتی هنجار نیز می تواند تبدیل به ناهنجاری شود. طنز به ما می آموزد که در عصر خودمان نسبت به مسائل چطور رفتار کنیم.

مجابی با اشاره به طنز ادبی و طنز مطبوعات گفت: طنز ادبی از درون طنز مردمی نشأت می گیرد. در واقع مضامین طنز ادبی به دست مردم ساخته می شود. طنز مطبوعاتی نیز در کنار طنز ادبی رشد و نمود یافت. دهخدا یکی از طنز پردازان ماست که طنز ادبی و مطبوعاتی را توامان دارد و صادق هدایت هم در "وغ وغ ساهاب" و "توپ مرواری" و حتی "بوف کور" نمایی از طنز ادبی را ارائه می دهد.

این نویسنده اضافه کرد: سعدی برای نخستین بار در ایران طنز را از شعر به نثر آورد. او در گلستان به زبانی خاص رسید چنانچه بعدها عبید زاکانی شیوه وی را دنبال کرد و به ساده کردن زبان سعدی پرداخت. در مجموع زمینه کار طنز بستری اجتماعی دارد. طنزپرداز به تثبیت وضعیت حال تن نمی دهد و با تخطئه آن سعی می کند وضعیت بهتری را ترسیم کند.

در ادامه علی دهباشی مدیر مجله بخارا درباره طنز در مطبوعات عصر مشروطه گفت: با ظهور پدیده های اجتماعی و سیاسی تازه در دوره مشروطیت تمام حوزه ها دچار تحول شدند؛ چنانچه در حوزه هایی نظیر شعر، نثر، سفرنامه نویسی، خاطره نویسی این اتفاق افتاد.

وی افزود: در آن دوره گذشته از اشعار وطنی دارای قطعات فکاهی نیز بودیم. این شیوه را علی اکبر دهخدا در نشریه صور اسرافیل یا سید اشرف الدین گیلانی در نشریه نسیم شمال اعمال کردند. همچنین نشریه ملانصرالدین از این قاعده مستثنی نبود. سید اشرف الدین گیلانی با منتشر کردن نسیم شمال جای خود را در میان مردم باز کرد. نسیم شمال به قول یحیی آرین پور محبوب ترین نشریه طنز در زمان خود بود.

دهباشی ادامه داد: نسیم شمال 20 سال در چاپخانه کلیمیان تهران در چهار صفحه چاپ می شد. این نشریه به دلیل سروده های طنزآمیز سید اشرف الدین توقیف شد و به دنبال آن به وی تهمت زدند که جنون ادواری دارد و او را به تیمارستان بردند. روزنامه دیگری که در این عهد وجود داشت صور اسرافیل بود که به همت میرزا جهانگیرخان و دهخدا چاپ می شد. دهخدا در این نشریه ستونی به نام چرند و پرند داشت. طنز این نشریه کاملا رویکردی مطبوعاتی داشت. جاهلیت، نادانی، خرافات، آفت تریاک و... از جمله محورهای این طنزها بود. بعد از شکست آزادی خواهان، میرزا جهانگیر خان به طرز فجیعی در باغ شاه کشته شد و دهخدا به سوئیس رفت و در آنجا راه وی را ادامه داد.

مدیر مجله بخارا با صحبت درباره عارف قزوینی، ایرج میرزا، ملک الشعرا بهار و برخی نویسندگان و شاعران آن دوره به سخن خود پایان داد.

سپس گیتی صفرزاده سردبیر مجله طنز گل آقا گفت: چیزی که سالها با نام طنز گل آقایی شکل گرفته برگرفته از سبک طنز کیومرث صابری بود. صابری فعالیت خود را با نشریه توفیق آغاز کرد و با تعطیل شدن این نشریه در سال 1350 دیگر طنز ننوشت. وی مدتی دارای سمتهای دولتی بود تا اینکه در سال 1363 ستونی به نام "دو کلمه حرف حساب" را در روزنامه اطلاعات راه اندازی کرد. مشخصه های صابری در طنز به تدریج تبدیل به سبکی خاص شد که با راه اندازی مجله گل آقا امروز از آن به عنوان طنز گل آقایی یاد می شود.

وی گل آقا را پدر طنز مطبوعاتی ایران بعد از پیروزی انقلاب دانست و اضافه کرد: صابری فومنی در ستون طنز سیاسی "دو کلمه حرف حساب" با نام مستعار گل آقا عملکرد دست اندرکاران دولتی را نقد می کرد؛ به طوری که می توان گفت ستون او در آغاز فعالیت شباهتهایی با "چرند و پرند" دهخدا نیز داشت.

صفرزاده افزود: هر چند برخی درباره کیومرث صابری می گویند که او رانت هایی داشت که به مدد آنها می توانست طنز سیاسی بنویسد اما ویژگی آثار وی رعایت انصاف و عدالت بود. طنز او به هیچ وجه قصد تخریب نداشت و به قصد اصلاح نوشته می شد. او معتقد بود طنز مانند چاقو است اما چاقوی جراحی، نه چاقوی سلاخی. به هر حال "دو کلمه حرف حساب" او با وجود انتقاداتی که از سوی مسئولین نظام به آن می شد با استقبال مردم روبرو شد و به تبع آن تبدیل به هفته نامه گل اقا در سال 69 شد.

این طنزنویس ادامه داد: مطالب این نشریه با حفظ پارامترهای فکاهی و بر اساس مشکلات اجتماعی و روزمره نوشته می شد. تاثیرگذاری، روزآمد بودن و ماندگاری از ویژگی های این نشریه بود. طنز گل آقایی در این مجله صرف نظر از نگاه شوخ طبعانه ای که داشت هرگز پا را از انصاف فراتر نگذاشت. در این نشریه به حفظ حرمت افراد بهای زیادی داده می شد. می توان گفت حفظ اعتدال گل آقا آن را از فراز و نشیبهای سیاسی عبور می داد.

صفرزاده گفت: استفاده از زبان استعاره و تمثیل و اصولا تعامل با ادبیات باعث شد تا نشریه گل آقا از دیگر نشریات متمایز شود. شاید گل آقا نتوانست همه حرفهای حق را بزند اما دروغ هم نگفت. طنزنویس در وهله اول فردی است که در عین رند و زیرک بودن، مردم را در مقابل حقایق تلخ اجتماعی به لبخند زدن وادارد و این شیوه طنز گل آقایی بود.

اسماعیل امینی آخرین سخنران این مراسم نیز درباره تجلی طنز در شعر معاصر فارسی گفت: عمران صلاحی یکی از طنز پردازان معاصر است که تمام گونه های طنز را در حیطه نوشتاری تجربه کرده است. درباره طنز باید گفت جالب است که بعضی از شاعران گرچه طنزپرداز نبوده اند اما رگه های زیبایی از طنز در آثار آنها وجود دارد.

وی افزود: طنز اصولا در برابر جدیت نمی ایستد بلکه بیشتر در مقابل شیطان قد علم می کند. درباره تعاریف طنز هر چقدر بگوئیم کم گفته ایم زیرا طنز نیز به تبع تطور و تحول دستخوش تغییر می شود.

وی خاطرنشان کرد: در روزگار ما طنز جدی و متعهد و مسئول، ابزاری برای مقابله با فریب و تزویر و ریا است.