نگاهی گذرا به ساختارهای درونی جنبش عدم تعهد و کارکرد آن نشان می دهد که این جنبش دارای سازمان و تشکیلات مخصوصی نیست. شاید علت اصلی این امر آن باشد که بنیانگذاران جنبش چون خود علیه دسته بندی و بلوک سازی به پا خواسته بودند نمی خواستند به جنبش خود شکل یک گروه و سازمان مشخصی را بدهند.
به هر حال در طول زمان، جنبش غیر متعهدها خود به خود شکل گرفت و کم و بیش دارای سازمان و ارگانی شد که گرچه با قالب های سنتی اتحادیه ها و سازمان ها منطبق نیست، ولی می توان آن را یک گروه مخصوص به خود تعریف کرد. کشورهایی با رژیم های سیاسی متفاوت، با سیستم های اقتصادی ناهمگون و با وسعت، قدرت و مناطق جغرافیایی مختلف در این جنبش گردهم آمدند که تنها عامل پیوندشان اصل همزیستی مسالمت آمیز بود.
اولین شرط این همزیستی، عدم شرکت اعضا در دسته بندی های سیاسی و خودداری از دادن پایگاه های نظامی به بلوک های شرق و غرب، تعیین شد؛ هر چند به تدریج این شرایط نیز در عمل رعایت نگردید و برخی کشورهای عضو به گروه غرب یا شرق تمایل داشتند و در هر فرصتی تلاش می کردند به نفع آنها اقدام نمایند در حالیکه خود را همچنان غیر متعهد می خواندند.
جنبش عدم تعهد در دوره پس از جنگ سرد با چالش های گوناگونی مواجه بود و حتی برخی فلسفه وجودی آن را زیر سئوال برده و معدودی از کشورهای عضو از آن کناره گرفتند، اما کشورهای فعال جنبش آن را هم چنان زنده نگاه داشته و برای تقویت آن تلاش کردند. در حال حاضر 116 کشور از آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین و اروپا در جنبش عدم تعهد عضویت دارند و 15 کشور به عنوان عضو ناظر در اجلاس های مختلف آن شرکت می کنند.
ارکان جنبش عدم تعهد:
نظر به ماهیت جنبش عدم تعهد، طرز کار و عملکرد جنبش با دیگر مجامع و اجلاس های بین المللی تفاوت دارد. این جنبش فاقد دبیرخانه ثابت بوده و اعضای آن هیچ مبلغی به عنوان حق عضویت در این جنبش پرداخت نمی کنند و تمامی هزینه های جنبش عدم تعهد به عهده ریاست دوره ای آن می باشد. به تدریج و در طول زمان، اجتماعات جنبش عدم تعهد مرکب از نمایندگان کشورهای عضو در سطوح مختلف برگزار شده و امروز می توان اجتماعات مختلف و متناوب را به عنوان ارگان های جنبش به شرح ذیل مورد شناسایی قرار داد:
اجلاس سران
اجلاس سران، بالاترین و عالی ترین گردهمایی جنبش عدم تعهد به شمار می آید که معمولا هر سه سال یک بار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می شود و از آن پس کشور میزبان ریاست جنبش را برعهده می گیرد.
چند روز قبل از گردهمایی سران، اجلاس کارشناسان ارشد و نشست وزرای خارجه کشورهای عضو جهت بررسی نهایی پیش نویس بیانیه پایانی و دیگر بیانیه ها که قبلا توسط دولت میزبان تهیه و در دفتر هماهنگی در نیویورک مورد بررسی قرار گرفته، تشکیل می گردد. کارشناسان ارشد معمولا با تشکیل دو کمیته سیاسی و اقتصادی، اجتماعی، ضمن بحث و گفتگو، نظرات پیشنهادی خود را به صورت اصلاحیه برای درج در بیانیه نهایی پیشنهاد می کنند که در صورت کسب اجتماع در بیانیه درج می گردد.
کارشناسان ارشد همچنین گزارش کار خود را به اجلاس وزرا ارائه داده و وزرا نیز پس از بررسی مصوبات کارشناسان، اسناد اجلاس را برای تصویب نهایی به اجلاس سران می دهند. این مصوبات در صورت نظر موافق سران مورد تصویب نهایی قرار می گیرد و به عنوان بیانیه جنبش منتشر می گردد.
لازم به ذکر است که وزرای خارجه و سران در طول اجلاس علاوه بر بررسی مواضع و مسائل مطرح شده، در جلسات عمومی به ایراد سخنرانی در خصوص مسائل مختلف منطقه ای و بین المللی پرداخته و در حاشیه اجلاس نیز به انجام دیدارهای دو جانبه و چند جانبه با دیگر اعضا می پردازند؛ تاکنون 14 اجلاس در سطح سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد برگزار شده است.
معمولا در آغاز دوره سه ساله، محل اجلاس بعدی سران و میزبان آینده جنبش تعیین می گردد و رئیس کشور میزبان به مدت سه سال ریاست جنبش عدم تعهد را برعهده دارد، اما عملا این ریاست به وزیر خارجه آن کشور تفویض می گردد. با توجه به اینکه جنبش عدم تعهد دبیرخانه ندارد، کشوری که مسئولیت ریاست آن را به عهده می گیرد الزاما باید بخش عمده ای از وزارت خارجه خود را به جنبش عدم تعهد اختصاص دهد تا به مسائل جنبش بپردازد.
از آنجا که اعضای جنبش عدم تعهد به صورت مرتب برای پیگیری مسائل بین المللی در سازمان ملل با یکدیگر در ارتباط بوده و به تشکیل جلسه و رایزنی می پردازند، غالبا بخش عمده فعالیت های نمایندگی دائم کشور میزبان در سازمان ملل به امور مربوط به جنبش عدم تعهد اختصاص می یابد. برای آسان تر کردن مسئولیت های رئیس و تسهیل امور، سازوکارهای متعددی شامل گروه های کاری، گروه تماس، نیروی اقدام (Task Force ) و دیگر کمیته های جنبش عدم تعهد ایجاد شده که هدف از تشکیل آنها کسب مواضع مشترک میان اعضای جنبش می باشد.
کنفرانس وزرا
کنفراس وزرای امور خارجه عضو جنبش عدم تعهد به منظور پیگیری و اجرای مصوبات و تصمیمات اجلاس سران، 18 ماه پس از اجلاس سران برگزار می شود. در اجلاس وزرا همچنین موضوعاتی که از اهمیت ویژه ای برخوردارند مورد بررسی قرار می گیرند.
| ساختار جنبش عدم تعهد مشخص نمی سازد در صورت بروز مسائل جدید در صحنه بین الملل که مستلزم موضعگیری و یا اخذ تصمیم سریع است، جنبش با چه ساز و کاری باید در قبال آن واکنش نشان دهد. |
دفتر هماهنگی
با توجه به عدم وجود تشکیلات منظم و ستادی در جنبش عدم تعهد، در ابتدا جنبش صرفا به برگزاری اجلاس های مختلف در سطح سران و وزرای خارجه اکتفا کرد ولی به تدریج و به تجربه این نقیصه آشکار شد که امکان پیگیری مصوبات اجلاس های مختلف که معمولا در فواصل زمانی نسبتا طولانی برگزار می شود، وجود ندارد.
در واقع مشخص نیست در صورت بروز مسائل جدید در صحنه بین الملل که مستلزم موضعگیری و یا اخذ تصمیم سریع است، جنبش با چه ساز و کاری باید در قبال آن واکنش نشان دهد. طی اجلاس های اول، دوم و سوم سران اقدام عملی برای رفع این کمبود صورت نگرفت تا اینکه در اجلاس چهارم تصمیم گرفته شد به منظور استمرار فعالیت های جنبش و ایجاد هماهنگی بین جنبش و سازمان ملل متحد، ارگان جدیدی تحت عنوان دفتر هماهنگی در نیویورک تشکیل شود. دفتر هماهنگی در دو سطح شروع به کار کرد، نخست در سطح نمایندگان دائم کشورها نزد سازمان ملل و دیگر اجلاس وزرای خارجه کشورهای عدم تعهد که هر سال یک بار در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل تشکیل می شود.
دفتر هماهنگی نیز در ابتدا 17 عضو داشت که این تعداد به تدریج افزایش یافته و در دهه هشتاد میلادی به 70 عضو رسیدند، اما در حال حاضر تمام اعضای جنبش عدم تعهد، عضو دفتر هماهنگی نیز می باشند.
اجلاس فوق العاده وزرا
در صورت لزوم و به پیشنهاد دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد، اجلاس فوق العاده ای برای وزرای خارجه جنبش به منظور بررسی یک موضوع خاص تشکیل می گردد که در این صورت دستور کار اجلاس وزرای خارجه صرفا محدود به موضوع مورد نظر خواهد بود.
اجلاس وزرا در حاشیه اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک
روال بر این است که وزرای خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال به هنگام آغاز اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک یک اجلاس به منظور هماهنگی در خصوص موضوعات مطرح در دستور کار مجمع عمومی و مسائل مهم بین المللی داشته باشند. در این گردهمایی معمولا کلیه وزرای خارجه عضو جنبش شرکت می نمایند.
اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی
در پی تصویب گزارش کمیته متدولوژی در سال 1996 ، قبل از تشکیل اجلاس سران، اجلاس وزرای خارجه دفتر هماهنگی به منظور آماده سازی مقدمات امر، تهیه بیانیه پایانی اجلاس سران و در صورت لزوم بررسی موضوعات مهم بین المللی تشکیل می شود که آخرین آن در ماه مه2006 ( خرداد 1385 ) در پوتراجایا پایتخت جدید مالزی تشکیل گردید.
تروئیکا
اندیشه تشکیل تروئیکا متشکل از روسای فعلی، گذشته و آینده جنبش عدم تعهد نخستین بار در اجلاس وزرای خارجه جنبش در آوریل 1997 مطرح شد و متعاقب آن اولین جلسه تروئیکا در اجلاس 52 مجمع عمومی به صورت رسمی برگزار شد. از آن زمان در مناسبت های مختلف تروئیکای جنبش با تشکیل جلسه و صدور بیانیه به بیان مواضع جنبش عدم تعهد مبادرت ورزیده که از جمله می توان به تشکیل جلسه تروئیکا متشکل از وزرای خارجه آفریقای جنوبی، مالزی و کوبا در زمستان 1384 در آفریقای جنوبی و صدور بیانیه در حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد.
کمیته دائم همکاریهای اقتصادی
کمیته دائم همکاری های اقتصادی در سطح وزرای خارجه، به منظور تقویت همکاری جنوب - جنوب، گفتگوی کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه یافته و ارتقای نقش سازمان ملل به ویژه مجمع عمومی در همکاری بین المللی برای توسعه تشکیل شده و جلسات آن بنا بر توصیه دفتر هماهنگی برگزار می گردد.
گروه های هماهنگی بین دولت ها
غیر از کمیته دائم همکاری های اقتصادی، تعدادی گروه های هماهنگی برای بررس مسائل گوناگون با شرکت نمایندگان بخش های مختلف از کشورهای علاقه مند در هر مورد تشکیل گردیده که وظیفه آن ها بررسی موضوعات به طور تخصصی، تهیه گزارش های مربوط و تسلیم آنها به کنفرانس هایی درسطوح بالاتر می باشد. گروه های هماهنگی که تاکنون تشکیل شده اند عبارتند از گروه مواد خام، تجارت، همکاری های پولی و مالی، صنعت، ماهیگیری، حمل و نقل، ارتباطات راه دور، موسسات عمومی و بهداشتی و همکاری های فنی.
اجلاس های وزرا برای همکاری بین المللی در زمینه های مختلف
این جلسات با توجه به زمینه های همکاری میان کشورهای عضو جنبش تشکیل می گردد و شامل اجلاس وزرای فرهنگ و اطلاعات، اجلاس اتحادیه خبرگزاری های کشورهای غیر متعهد، اجلاس وزرای فرهنگ و آموزش عالی، اجلاس وزرای ورزش، اجلاس وزرای بهداشت، اجلاس وزرای کار، اجلاس وزرای کشاورزی و اجلاس وزرای جمعیت کشورهای غیر متعهد می باشد.
کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و گروه 77
با توجه به عضویت بسیاری از اعضای گروه 77 در جنبش عدم تعهد، کمیته هماهنگی مشترک جنبش عدم تعهد و گروه 77 ( JCC)، به منظور هماهنگی و اتخاذ مواضع مشترک از سوی این دو تشکل جهان در حال توسعه در مباحث مهم مطرح در سازمان ملل نظیر پنجاهمین سالگرد ، اعلامیه هزاره و با تجدید ساختار سازمان ملل تشکیل شده است. در همین زمینه سندی تحت عنوان "شرح وظایف JCC " تنظیم شده و کمیته هماهنگی بر اساس آن عمل می نمایند.
گروه کشورهای عضو عدم تعهد در شورای امنیت
|
اندیشه تشکیل تروئیکا متشکل از روسای فعلی، گذشته و آینده جنبش عدم تعهد نخستین بار در اجلاس وزرای خارجه جنبش در آوریل 1997 مطرح شد. |
نظر به لزوم هماهنگی دائم بین اعضای جنبش که عضو شورای امنیت سازمان ملل می باشند با دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد، در اجلاس سران کارتاهنا در سال 1995، بر ایجاد ارتباط، مشاوره و هماهنگی دائم میان آنها تاکید شد. بر اساس این تصمیم مقرر گردید که رئیس دفتر هماهنگی در نیویورک به صورت مرتب در جلسات شورای امنیت شرکت کرده و در خصوص موضوعات حائز اهمیت برای اعضای جنبش در شورای امنیت مواضع جنبش را اعلام نماید. وی همچنین باید در دیدارهای منظم با کشورهای عضو عدم تعهد در شورای امنیت آنها را جریان مواضع جنبش قرار دهد و متقابلا کشورهای عضو عدم تعهد نیز در شورای امنیت باید رئیس دفتر هماهنگی را از موضوعات مطروحه در شورای امنیت مطلع سازند.
گروه های کاری، گروه های تماس، نیروی اقدام و کمیته های جنبش عدم تعهد
همانطور که ذکر آن رفت، به منظور کمک به رئیس جنبش عدم تعهد و تسهیل امور، ساز و کارهای متعدد شامل گروه های کاری، گروه تماس، گروه کارشناسی ویژه (Task Force ) و کمیته های مختلف در جنبش عدم تعهد ایجاد شده که هدف از تشکیل آنها کسب مواضع مشترک میان اعضای جنبش می باشد.
از جمله گروه های کاری ویژه گروه کار جنبش عدم تعهد برای عملیات حفظ صلح ( به ریاست مراکش)، گروه کاری ویژه برای خلع سلاح ( به ریاست اندونزی) و نیز کمیته فلسطین ( به ریاست کوبا رئیس جنبش) است. کمیته فلسطین علاوه بر رئیس دوره ای جنبش عدم تعهد کشورهای عضو شورای امنیت که در جنبش عدم تعهد عضویت دارند، نیز برای شرکت در جلسه کمیته فلسطین دعوت می شوند.
نظر شما