شرق و غرب از نگاه سهروردی

اگر می­گوییم فلسفۀ اسلامی پس از غزالی در جهان اسلام کمرنگ شد این نکته را باید به استثنائاتی پذیرفت. چون با مدد فیلسوفانی چون: سهروردی فلسفه در جهان ایرانی کماکمان به راه خود ادامه داد هرچند که وجوه عرفانی و معنوی و ذوقی به آن اضافه شدند. به سهروردی شیخ مقتول هم می­گویند.

مکتب سهروردی از یک سو با فلسفۀ ابن­سینا و از سوی دیگر با نظرات عرفانی حلاج در هم آمیخته است و در این بین رنگ و بوی شیعی هم به خود می­گیرد. شیعه را بدرستی اسلام ایرانی دانسته­اند چرا که در تشیع ما گونه­ای همنشینی حکمت ایران قبل از اسلام و آموزه­های اسلامی را می­بینیم و سهروردی به یقین یکی از افرادی است که می­تواند مؤلفه­های شیعی اسلام را به بهترین وجه به ما نشان دهد.

سهروردی در سال 549 در روستای سهرود زنجان به دنیا آمد . او برای ادامۀ تحصیل به اصفهان رفت و همانجا بود که با فخر رازی یکی از معررفترین متکلمان زمانه و مخالفان فلسفه همدرس بود. او با توجه به سفرهای زیادی که داشت با اهل تصوف آشنا شد و شیفته مشی و مرام آنها گشت. در سفرهایی که وی به خارج داشت به دمشق و حلب رفت و در آنجا با ملک ظاهر پسر صلاح­الدین ایوبی حاکم معروف اسلامی که با مسیحیان در جنگ بود آشنا شد. او به خاطر علاقه­ای که به مناظر آنجا داشت در آن دیار ماندگار شد اما بی­پروایی­اش در مکالمه با فقیهان، آنها را نسبت به خود بدگمان کرد و چون ملک ظاهر حاضر به قتل وی نبود فقیهان شکایت سهروردی را نزد خود ایوبی بردند و صلاح­الدین ایوبی که تازه سوریه را از دست صلبیان خارج کرده بود و به حمایت فقیهان نیاز داشت در سال 877 بناگزیر او را به زندان افکندند. سهروردی  در آنجا فوت کرد. علت مرگ وی مشخص نیست اما پاره­ای افراد می­گویند او را در زندان به قتل رسانده­اند. او در هنگام مرگ بیش از 38 سال نداشت.

 سهروردی با وجود عمر کمی که داشت 50 کتاب به فارسی و عربی نگاشت که معرفترین آنها حکمت الاشراق است. سهووردی هم تحت تأثیر ابن­سینا است و هم مؤلفه­های عرفانی اندیشه­های غزالی و کتاب معروف وی مشکوه الانوار او را متأثر کرده­اند. او هم از حلاج متأثر است و هم حکمت معنوی پیش از اسلام بر او مؤثر افتاده است. به طور مثال مفهوم نور که در اندیشه­های فلسفی و عرفانی و اشراقی سهروردی اهمیتی بسزایی دارد ریشه در آیین­های معنوی قبل از اسلام دارد.

یکی از ایرادهایی که به سهروردی وارد کرده­اند این است که وی التقاطی میان اندیشه­ها و آرای مختلف صورت داده است. در جواب به این ایراد موافقان و طرفداران سهروردی گفته­اند او بیش و پیش از آنکه التقاطی صورت داده باشد جمعی میان آرا و مؤلفه­های مختلف صورت داده و گونه­ای همنشینی ایجاد نموده است. سخن گفتن در باب تفاوت این دو مشی مجالی مستقل می­طلبد اما این تقسیم­بندی و تفاوت گذاشتن میان التقاط و بهره­مندی فکری نه تنها هنگام بررسی آرای سهروردی و یا ملاصدرا که در هنگام بررسی آرای و مشی هر متفکر، هنرمند و عالمی سودمند و حتی ضروری است.

پرسش اساسی این است که چه هنگامی فرد ترکیبی جدید به وجود آورده و بنابراین قابل تقدیر است و چه هنگام تنها آموزه­های مختلفی را کنار هم نشانده است.  دراین میان شیخ اشراق خود را همچون نقطۀ کانونی می­داند که دو میراث حکمی که از شاخۀ واحدی پیدا شده دوباره به آن نقطه رسیده­اند. یعنی حکمت زردشتی و افلاطون با وی دوباره ترکیب شده­اند و یا به تعبیری به هم پیوسته­اند. 

دربب اینکه اشراقیان چه کسانی هستند و خاستگاه و رهبر فکری – معنوی آنها کیست اختلاف­نظر بسیار است.  اما در یک نکته شکی نیست و آن اینکه همه، حکمت اشراقی را مربوط به دورۀ پیش از سقراط می­دانند. یعنی زمانی که فلسفه هنوز جنبۀ استدلالی به خود نگرفته بود. در این منظومه تمثیل مشرق و مغرب از سوی وی به کار گرفته می­شود. حکمت شرق یعنی جهان نور و فرشتگان که از هر ماده­ای تهی است و جهان غرب جهان ماده است.

شرق و غرب نزد سهرودی چنین معنای را دارند. این معنا بعدها از سوی سنت­گرایان بسیار مورد توجه قرار گرفت و آنها بدین­گونه در صدد نفی و طرد غرب برآمدند. سهروردی داستانی با نام غربت غریبیه دارد که آن تمثیل این نکته را بخوبی نشان می­دهد. در این داستان هبوط انسان به صورت افتادن در جایی به نام شهر قیروان تعبیر شده است. این شهر در غربی­ترین نقطۀ جهان اسلام بوده است . انسان در صدد است به جایگاه اصلی خود برگردد و جایی که می­خواهد به آن برگردد یمن است که در لغت به معنای راست و شرق است.