قلاب دوزی معروف به "رشتی دوزی" منحصر به فرد است

به گزارش خبرنگار مهر در رشت، این هنر خانگی که در گذشته پرداختن به آن تقریبا بین تمام زنان رایج بود و در هر منطقه عده زیادی از افراد بومی به آن اشتغال داشتند، اگرچه در حال حاضر از گستردگی پیشین برخوردار نیست، با این همه، هنوز تنها مرکز تولید مصنوعات قلاب دوزی با نخ ابریشم را باید در شهر رشت دانست.

هم اینک نوعی قلاب دوزی شبیه آن چه در رشت جریان دارد، در مهاباد نیز رایج است، اما هیچگونه شباهتی بین تولیدات این دو شهر به چشم نمی خورد، زیرا قلاب دوزی رشت و مهاباد، اگرچه هر دو به یک شیوه انجام می شود و ابزار کار و نقوش آنها تقریبا همسان است ولی تولیدات مهاباد به طور عمده در بردارنده رنگهای سیاه و سفید بوده و فاقد تنوع رنگ دست دوزهای رشت است.

"قلاب دوزی"، این هنرخانگی که در گذشته پرداختن به آن تقریبا بین تمام زنان رایج بود و در هر منطقه عده زیادی از افراد بومی به آن اشتغال داشتند، در حال حاضر از گستردگی پیشین برخوردار نیست.

در میان انواع فرآورده های دست ساز استان گیلان که تقریبا تمام آنها شهره خاص و عام است، "قلاب دوزی" که گاه با عنوان "رشتی دوزی " نیز از آن یاد می شود، جایگاه خاصی دارد.

قلاب دوزی که از قدیمی ترین انواع رودوزی های ایرانی است و به شهادت باستان شناسان سابقه قدمت آن حتی به سالهای 550 تا پیش از میلاد می رسد، نوعی از رودوزی های ایرانی است که طی آن زمینه پارچه به وسیله نخهای ابریشمین رنگین به گونه ای بسیار زیبا و چشم نواز تزیین می شود.

درباره سابقه تولید این هنر صنعت در ایران می توان گفت طی حفاریهای باستان شناسی در منطقه لولان در منتهی الیه شرق ایران قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی پیدا شده که به احتمال زیاد تعلق به دوره هخامنشیان دارد.

همچنین اسنادی در دست است که نشان می دهد در سالهای نخستین بعد از ظهور اسلام به موازات بافت پارچه های پشمی و پرده های ابریشمی فاخر در شهر فسا، فرشهای عالی در جهرم و جامه های حریر و پرند در اصفهان، نوعی قلاب دوزی بسیار خوب نیز در طبرستان (مازندران فعلی) و گیلان رواج داشته است.

ابزار کار قلاب دوزان بسیار ساده، کم حجم و ارزان قیمت است و مهمترین آن وسیله ای است فلزی و تا حدودی شبیه قلابهای معمولی، با این تفاوت که قسمت نوک آن بر خلاف سایر قلابها تیز و فاقد انحنای قلابهای عادی بوده و در عوض دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلی متری نوک قلاب است.

این وسیله که متشکل از میله ای هفت سانتی متری است در انتها به سطحی قاشق مانند با ضخامت تقریبی پنج میلی متر ختم می شود و دسته ای خراطی شده دارد.

جریده یکی دیگر از وسایل کار قلاب دوزان است که مشتمل بر دو قطعه چوب به طول 100 سانتی متر، عرض 10 سانتی متر و ضخامت پنج سانتی متر است که از یک سو به وسیله میخ به یکدیگر متصل و در سوی دیگر به وسیله مانعی که در فاصله 40 سانتی متری از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا شده و حالتی تقریبا گیره مانند دارد و به راحتی می توان آن را از طریق سفارش دادن به تجار یا با کمک دو قطعه تخته صاف تهیه کرد.

پارچه مورد نیاز قلاب دوزی ماهوت مرغوب به رنگهای تیره مانند سیاه، آبی سیر، زرشکی، قرمز تند، قهوه ای و نیز نخ ابریشم طبیعی تابیده (چپ تاب) در رنگهای متنوع و دلخواه است.

قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده و سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می کنند.

آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می کنند تا از داخل سوراخهای کاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می کند.

شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهار پایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می فشارند تا پارچه خارج نشود.

آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می کنند.

به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعتگر امکان می دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می آید.

از قلاب دوزی در حال حاضر برای تزیین سجاده، جاقرآنی، لبه پرده، رومیزی، رویه کوسن، لبه یقه، دامن و پیش سینه لباس های زنانه، رویه دمپایی های زنانه، کلاهک آباژور، سقف آویزهای پارچه ای و ... استفاده می شود.

معاون صنایع دستی، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان گفت: استان گیلان علاوه بر آن که به واسطه برخورداری از بارندگی مناسب و حاصلخیزی خاکش یکی از قطبهای کشاورزی کشور محسوب می شود، یکی از قطب های صنایع دستی کشور نیز به شمار می آید.

ساسان قاسمی در این ارتباط افزود: رشته هایی همچون خراطی، نازک کاری چوب، مرواریدبافی، سفالگری، چادرشب بافی، بافت سبد، حصیر، دارایی بافی، بامبوبافی، نقاشی روی کدو، نمدمالی، شالبافی، ابریشم بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چموش دوزی، و ... از گذشته های دور در مناطق مختلف این استان رواج داشته است.

وی یادآور شد: ساکنان مناطق روستایی با استفاده از مواد اولیه ای که به قیمت ارزان و گاهی حتی به صورت رایگان در اختیارشان بود، محصولاتی تولید می کردند که ضمن برخورداری از جنبه های هنری قوی، دارای مختصات کاربردی متعدد نیز هست و درآمد حاصل از پرداختن به آنها، نقش زیادی در اقتصاد خانواده های روستایی نیز داشت.

قاسمی بیان داشت: با توجه به نقش صنایع دستی گیلان در تامین منابع درآمد و همچنین تنوع صنایع دستی در گیلان، این استان تعداد زیادی نیروی انسانی فعال در زمینه صنایع دستی دارد که 85 درصد آنان را زنان و دختران تشکیل می دهند.

وی گفت: بیشتر بانوان صنعتگر گیلانی در منازل خود و هنگام فراغت از امور خانه داری و مشاغل دیگر به تولید فرآورده های دست ساز می پردازند.

قاسمی اعلام کرد: صنایع دستی عاملی مناسب برای اشتغال و کسب درآمد زنان خانه دار و دارای تحصیلات پایین به شمار می آید و حمایت از آن به منزله تلاش برای افزایش بنیه اقتصادی خانواده ها به خصوص خانوارهای روستایی است.

معاون صنایع دستی، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان افزود: حمایت از این صنعتگران بی نام و سختکوش، شروع شده و بهره مندی آنان از مواد اولیه ارزان قیمت، بخشی از حمایتهای دولتی را تشکیل می دهد.