قره کلیسا؛ نماد همزیستی ادیان در ایران

به گزارش خبرنگار مهر در ارومیه، قره‌کلیسا (کلیسای سیاه) یا یکی از بناهای تاریخی و مذهبی استان آذربایجان غربی است که به عنوان نهمین اثر تاریخی و فرهنگی در ایران به ثبت جهانی رسیده است و شاید بتوان گفت قره کلیسا راه طولانی را برای ثبت در فهرست آثار جهانی طی کرده است.

قره کلیسا، یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان مسیحیت و بنا به اعتقادی اولین کلیسای مسیحیان عالم است. این بنا بر اساس اعتقادات موجود، بر روی آرمگاه تاتائوس مقدس از مبشرین و حواریون حضرت مسیح (ع) ساخته شده است.

سنگ بنای اولیه کلیسای تاتائوس مقدس از 1700 سال پیش در این مکان نهاده و به مرور به ابعاد آن اضافه شده است. چون بنای اولیه این کلیسا از سنگهای سیاه ساخته شده به قره کلیسا شهرت یافته است.

هنوز در میان تاریخ نویسان ارامنه در مورد تاریخچه بنای اصلی و فرعی قره کلیسا تفاوت نظرهای بسیاری وجود دارد.

بر اساس منابع تاریخی تاتائوس، حواری حضرت مسیح (ع) در سال ‪ ۴۰‬میلادی به این منطقه آمد و به تبلیغ مسیحیت مبادرت ورزید و گروهی متعاقب آن به آیین مسیح گرویدند که پادشاه ارمنستان و دخترش از آن جمله بودند.

ساناتروک، پادشاه ارمنستان، بعد از مدت کمی از پیوستن به مسیحیت پشیمان شد و به مخالفت با آیین جدید پرداخت و دستور قتل تاتائوس، ساندخت (دخترش) و گروهی از مسیحیان را داد.

در دوره‌های بعد با مسیحی شدن گروهی از مردم ارمنستان، محل کشته شدن تاتائوس و ساندخت و مسیحیان اولیه، به کلیسا تبدیل می‌شود.

در دو کیلومتری شمالغرب قره‌کلیسا بر بالای قله‌ای، نمازخانه‌ای وجود دارد که مطابق گفته‌ها، محل کشته شدن ساندخت است که قدمت این محل نیز به کهنی قره کلیسا است.

قره‌کلیسا در ‪ ۲۰‬کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. "قره" واژه‌ای ترکی و به معنای سیاه است که وجه تسمیه آن در این بنای تاریخی، سیاه بودن قسمتی از ساختمان کلیسای قدیمی تاتائوس است.

بر اساس اطلاعات موجود، ظاهرا ساختمان اصلی کلیسا به طور کامل از سنگهای سیاه ساخته شده بود که پس از بازسازی قسمتی از سنگهای سفید جایگزین سنگهای سیاه شده و این امر باعث شده که بنای قره‌کلیسا به دو قسمت با سنگهای سیاه و سفید تقسیم شود.

بازسازی این کلیسا در دوره‌های بعد نیز صورت گرفته که بنا به روایات تاریخی یکی از این بازسازی‌ها به دلیل ویرانی بنای قره‌کلیسا در زمان حمله بوده که در زمان اقامت هلاکوخان در آذربایجان، توسط خواجه نصیرالدین طوسی مرمت شده است.

زلزله‌ای نیز در سال ‪ ۱۳۱۹‬میلادی باعث ویرانی قره‌کلیسا شد که ‪ ۱۰‬سال بعد از آن زلزله، زکریای قدیس، اقدام به مرمت آن کرده است.

ساختمان سفید رنگ این کلیسا در مرمت دوره عباس میرزای قاجار به بخش قدیمی الحاق شده است.

قره‌کلیسا، دارای ویژگی‌های خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از با ارزش‌ترین آثار تاریخی کشور به حساب می‌آید.

این بنا برای بسیاری از مسیحیان ایران و جهان بنای مقدسی محسوب می‌شود به طوری که همه ساله در تابستان تعدادی از ارامنه جهان آیین مذهبی خاصی را در آن برگزار می‌کنند.

اعلام ثبت جهانی قره‌کلیسا از سوی یونسکو درست در زمانی اتفاق افتاد که آیین مذهبی سالانه مذهبی ارامنه موسوم به "باداراک" در این کلیسا در حال اجرا بود.

پرونده ثبت جهانی قره‌کلیسا در سال ‪ ۲۰۰۷‬آماده و به یونسکو ارسال شده بود.

در سی و دومین اجلاس، رای نهایی کمیته میراث جهانی یونسکو مبنی بر ثبت قره‌کلیسا اعلام شد و این اثر تاریخی به همراه مجموعه تاریخی اطراف آن شامل سه کلیسای تاتائوس مقدس، سنت استپانوس، زور زور و چند بنای اطراف آن، همراه دهکده‌ها و قبرستان به عنوان نهمین اثر ثبت شده ایران در یونسکو معرفی شد.

استفاده از سنگهای سیاه در کلیسای اولیه قره کلیسا، مهمترین علت نامگذاری این بنا به شمار می رود. زیرا قره در زبان ترکی به معنی سیاه است اما هنوز هم هستند کسانی که بر این عقیده خطی کشیده اند تا بگویند وجه تسمیه قره کلیسا نه برای استفاده از سنگهای سیاه روی آن است، بلکه به این علت است که نام کلیسا در زبان ترکی به طور گاره یا گارا نیز تلفظ می شود و این کلمه به معنی بزرگ در این زبان است.

آنها که بر این عقیده استوارند برای شاهد مثال خود از نام چالدران یاد می کنند که پیش از این، آن را چشمه بزرگ می گفتند یا آن که قره چمن به معنای چمن بزرگ و نه چمن سیاه یا رودخانه های متعددی که به نام قره سو نام گرفته اند معنای رودخانه های بزرگ را به خود گرفته اند.

اما کماکان نظر اصلی و عمده در مورد وجه تسمیه این کلیسا همان سیاه بودن سنگهای به کار رفته بر بدنه کلیساست. قره کلیسا از دو بخش یا بهتر بگوییم دو کلیسا تشکیل شده است که می توان آنها را به بخش سفید و سیاه نامگذاری کرد. بخش سیاه کلیسا در قرن 14 میلادی بازسازی و مرمت شده است.

قره کلیسا در گذر تاریخ

اگر کمی دقت کنیم هنوز هم بر دیوارهای قره کلیسا می توان جای گلوله های جنگهای تاریخی که در این منطقه رخ داده است را ببینیم.

قره کلیسا حوادث زیادی را در طول تاریخ بر خود دیده است. جنگها اولین و شاید آخرین علت در مورد آسیب دیدن این بنا پس از زلزله بوده اند.

بر اساس کتیبه ای که کنار محراب به خط ارمنی قدیم نگاشته شده است، کشیشی به نام زاکاریا در سال 1319 میلادی به زلزله مهیبی اشاره می کند که کلیه بنای قره کلیسا را تخریب می کند تا جایی که هیچ اثری از بنای اولیه باقی نمی ماند.

اما زاکاریا تصمیم می گیرد در عرض 10 سال کلیسای ویران شده را بازسازی و مرمت کند و چیزی که اکنون از این کلیسا باقی مانده ماحصل تلاشهای این کشیش بوده است.

جنگهایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگهایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ می دهد باعث می شود این بنا هر بار مورد آسیب قرار بگیرد. جالب تر آنکه این بنا در دوره یورش مغولها نیز آسیب جدی دیده، اما هر زمان که ارامنه احساس امنیت کرده، آن را مرمت و بازسازی می کردند.

آخرین تعمیرات این بنا برمی گردد به زمانی که مرز ایران و ارمنستان به وسیله رود ارس از یکدیگر جدا و اسقفی ارمنی برای گسترش بنای کلیسا راهی ایران می شود. این اسقف ارمنی می خواست در واقع با الگوبرداری از کلیسای بزرگ که نزدیک ایروان بوده این بنا را به عنوان یک کلیسا و مکانی برای تعلیم احیا کند.

او آن زمان راهی تبریز می شود و با درخواست از عباس میرزا که آن موقع به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه بر تخت نشسته بوده است، قسمت عظیمی از کلیسا را بازسازی می کند و از آن زمان بخش سفید کلیسا به وجود می آید.

او در واقع در آن زمان با تلفیق و الحاق بخش قدیم (کلیسای سیاه) با بخش نو (کلیسای سفید) شاهکاری از معماری را در این نقطه رقم می زند.

این موضوع را کتیبه ای که بر سر در کلیسا موجود است، تایید می کند که در آن شاعری به زبان فارسی الحاق بخش سفید را به بخش سیاه توضیح می دهد.

تزئینات متفاوت در قره کلیسا

بخش سیاه قره کلیسا تزیینات کمی دارد. در واقع در بازسازیهایی که از سوی اسقف زاکاریا صورت گرفته است، وی با تعدادی سنگ سفید نقوش هندسی را روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد می کند، اما در مقابل این امر تزیینات بخش سفید در نقطه مقابل تزیینات بخش سیاه قرار می گیرد تا شاهکارهایی در زمینه تزیینات یک بنای تاریخی در قره کلیسا خلق شود.

این تزیینات به واسطه آنکه سنگهایش همگی از سنگهای آهکی و براحتی قابل تراش و حجمسازی بوده اند، بسیار بدیع است و حتی در جای خود می تواند در جهان منحصر به فرد به شمار رود.

گلبوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی و حتی حضرت مسیح(ع) و حضرت مریم از جمله تصاویری هستند که در این کلیسا به چشم می خورند. جالب آنکه در بخشی از این تزیینات می توان داستانهایی از شاهنامه را که مصور شده اند نیز مشاهده کرد.

معماری منحصر به فرد

معماری اصلی کلیسا به صورت بازلیک نوع خاصی از معماری کلیسایی است.

این کلیسا دارای دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و 12 ترک است. بخش قدیمی بنا با سنگهای تراشه ای سیاهرنگ و بخش جدید آن با سنگهای سفید ساخته شده است.

کلیسای سیاه در بخش خارجی دارای طرحهای زیبایی مانند گردونه خورشید و بقایای حجاریهایی از بنای اولیه کلیساست، اما در بخش کلیسای سفید حجاریهای ارزشمند فراوانی به صورت تصاویر انسان، نقوش گل و بوته، اشکال حیوانات و موتیفهای تزیینی زیادی دارد که ملهم از عقاید مذهبی و هنر روزگار خویش است. کتیبه هایی به خط ارمنی در قسمتهای داخل و خارج بنا روی سنگ کنده شده که مربوط به تعمیرات یا به صورت یادگاری مربوط به بازدیدکنندگان گذشته دور است.

در قسمت مرکزی کلیسا 4 ستون سنگی به ابعاد 20/1 متر ساخته شده و هر دو ستون به وسیله یک قوس به یکدیگر متصل می شوند.

این کلیسا در داخل خود دارای مکانی برای غسل تعمید است و همچون بسیاری از کلیساهای جهان محرابی دارد که در شرق کلیسا واقع شده است و در ورودی آن در قسمت غرب قرار دارد.

برج ناقوس این کلیسا به زیباترین شکل طراحی شده است که متاسفانه عملیات بازسازی آن در دوره قاجاریه ناقص مانده است و تنها در یک طبقه خلاصه می شود. بر اساس برخی منابع، گویا قرار بوده است دو طبقه دیگر نیز به این برج ناقوس اضافه شود.

بازسازی قره کلیسا همواره مورد توجه مسیحیان سراسر جهان بوده است. عملیات بازسازی و مرمت این بنای تاریخی قبل از انقلاب آغاز شده است؛ اما روند مرمت آن پس از انقلاب شدت بیشتری گرفته است تا جایی که براساس گفته مسئولان امر از سالهای نخستین انقلاب تاکنون هر ساله بودجه ای خاص برای مرمت این کلیسا از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان غربی در نظر گرفته شده است.

مجموعه فرهنگی، تاریخی و باستانی تخت سلیمان تکاب در آذربایجان غربی نیز پیش از این در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده بود.

آیینهای ویژه سالانه مسیحیان در قره کلیسا

به هر روی این کلیسا در حال حاضر به مناسبت جشنی سالانه، تابستانها میعادگاه ارمنیان ایران و حتی کشورهای همسایه است. در هفته اول مرداد ماه، ارمنیان از شهرهای تبریز، ارومیه، تهران، اصفهان، قزوین و... به صورت گروهی و خانوادگی به قره کلیسا می آیند، افزون بر ارمنیان، خانواده هایی از آشوریان و به ندرت خانواده های کاتولیک هم در این جشن شرکت می کنند.

یکی از آداب پسندیده در طول زیارت سه روزه، آیین های غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی در این کلیسا است. زیرا عده ای بر این عقیده اند که تعمید کودکانشان در نخستین کلیسای حضرت مسیح و محل شهادت حواری آن حضرت، همراه با خیر و برکت است.

گروهی نیز فرزندانشان را با نذر و نیت در آنجا غسل تعمید می دهند و به همین خاطر سن غسل تعمید گیرندگان گاه به ۱۵ و ۲۰ سال هم می رسد.

روزهای توقف خانواده ها در قره کلیسا متفاوت است. رسم این است که سه روز (از اول تا سوم مرداد) باید در آنجا بمانند ولی کسانی که از راه دور می آیند، گاهی بیش از سه روز می مانند. خانواده هایی هم که از شهرهای نزدیک می آیند ممکن است فقط روز دوم آنجا باشند، سپس مراجعت کنند.

در اطراف کلیسا، به رغم فراوانی جمعیت در روزهای جشن، ساختمان و بنایی برای بیتوته زائران نیست. خانه های روستایی قره کلیسا (در سیصد متری کلیسا، که 10 تا 12 خانه است) متعلق به کشاورزان مسلمان روستاست و مورد استفاده مسافران قرار نمی گیرند.

از طرف خلیفه گری ارامنه، در روزهای جشن چادرهایی در اطراف کلیسا نصب شده که در اختیار مسافران قرار داده می شود. علاوه بر آن، گروه زیادی از مسافران با خود چادرهای مسافرتی حمل می کنند تا با مشکل اقامت رو به رو نشوند.

جشن قره کلیسا برای ارمنیان، مجموعه ای از انگیزه های اعتقادی، قومی، سنتی، خانوادگی، عاطفی، تفریحی و مسافرت و استفاده از آب و هوای ییلاقی و دیدار دوستان و آشنایان است.

تهیه غذا و پرداختن به خوردن و آشامیدن، سرگرمی عمومی خانواده ها را در این سه روز تشکیل می دهد. در بیشتر ساعتهای روز و شب سفره و بساط غذا در چادرها یا آستانه چادرها گسترده است و این سفره ها مرکز گرد آمدن خانواده ها و آشنایان است.

تجدید دیدار با دوستان و آشنایان نیز یکی از ویژگی های این جشن سه روزه است. چنانکه برخی از ارامنه تنها در موقعی که به قره کلیسا می آیند یکدیگر را ملاقات می کنند.

در این سه روز آیین "دعای کلیسا" در روزهای اول و دوم مرداد صبح و عصر برگزار می شود، ولی در روز سوم، تنها یک بار و با آیین ویژه عید به وسیله اسقف اعظم که از تهران می آید و اسقف تبریز اجرا می شود.

شرکت در آیین های کلیسا در روزهای جشن اجباری نیست و دیده شده است که برخی افراد هیچگاه در این مراسم شرکت نمی کنند.

ایام نوروز هر سال این کلیسا پذیرای هزاران گردشکر داخلی و خارجی است.