"ملا نصرالدین" تماشاگر خود را وارد حریمی تازه و پرخطر می‌کند

به گزارش خبرنگار مهر، گروه تئاتر "دن کیشوت" از جمله گروههای تئاتری ایران است که با حضور هنرمندان جوان تئاتر آثار متفاوتی را در سال‌های اخیر به صحنه برده است. این گروه به سرپرستی علی‌اصغر دشتی با آثاری چون "دن کیشوت"، "شازده کوچولو" و "پینوکیو" توجه منتقدان و مخاطبان را به خود جلب کرد و توانست جایگاهی خاصی را در تئاتر به ویژه تئاتر تجربی به خود اختصاص دهد.

گروه تئاتر "دن کیشوت" از 30 تیرماه نمایش "ملا نصرالدین" را به عنوان جدیدترین اثری نمایشی خود در سالن اصلی مولوی به صحنه برد. "ملا نصرالدین" روایتی جدید و متفاوت از داستان ملا نصرالدین است که دشتی آن را با دراماتورژی نسیم احمدپور در راستای آثار قبلی گروه اجرا کرده است.

نکته قابل توجه در "ملا نصرالدین" توجه خاص به مخاطب است. تماشاگر نمایش با شماره‌هایی که پیش از ورود به سالن به او داده می‌شود در حالتی غیر متعارف و پیش‌بینی نشده در جایگاه خود قرار می‌گیرد. هنگام ورود به سالن با دایره‌های متحدالمرکز مواجه می‌شویم که تا مرکز سالن کشیده شده‌اند و تصاویری برگرفته از صور فلکی نیز در میان آنها به چشم می‌خورد.

در مرکز سالن 60 تاب به صورت دایره‌هایی متحدالمرکز تعبیه شده که در مرکز و بالاتر از همه آنها فرشاد فزونی آهنگساز اثر قرار گرفته و بازیگران نیز روی تاب‌های دیگر قرار دارند. تماشاگران که در بیرونی‌ترین دایره سالن قرار گرفته‌اند با شروع کار توسط بازیگران به داخل دایره‌ها برده می‌شوند که فضای میان محل ایستادن مخاطبان و تاب‌ها است. این عمل خود با بازی گرفتن از مخاطبان حاضر در سالن همراه است و در نهایت به قرار گرفتن آنها روی تاب‌ها می‌انجامد.

فریبا کامران و علی‌اصغر دشتی در نشست نقد و بررسی "ملا نصرالدین" در مهر

هر تماشاگر در نمایش "ملانصرالدین" شاهد بخشی از اتفاق‌هایی است که در مقابلش رخ می‌دهد. در این نمایش شخصیت‌هایی از نمایشنامه‌های "در انتظار گودو"، "ننه دلاور"، "باغ آلبالو" و "لیرشاه" و همچنین کاراکترهایی آشنا چون سیاه تخته حوضی و شمر تعزیه حضور دارند که به صورت دایره‌وار مدام پیرامون تماشاگران می‌چرخند تا در نهایت به جایگاه مد نظر خود برسند.

مخاطب "ملا نصرالدین" در اجرا نیز به عنوان بازیگر به کار گرفته می‌شود و حتی بستری برای وی فراهم می‌شود تا در مقام عضوی فعال از گروه روی صحنه حاضر شود. توجه خاص به مخاطب و نحوه اجرا و طراحی صحنه نمایش و دراماتورژی آن، "ملانصرالدین" را یکی از متفاوت‌ترین آثار نمایشی تئاتر معاصر ایران با ایده‌ای جدید مطرح کرده است.

دشتی کارگردان و سرپرست گروه تئاتر "دن کیشوت" به همراه فریبا کامران، رامین سیاردشتی و علی شمس از بازیگران نمایش و فرشاد فزونی آهنگساز اثر با حضور در خبرگزاری مهر، درباره روند شکل‌گیری ایده، تمرین، اجرا و موسیقی نمایش "ملا نصرالدین" به گفتگو پرداختند که مشروح این نشست در ذیل آمده است.

* ابتدا درباره شکل‌گیری ایده اجرای "ملا نصرالدین" صحبت کنیم. چه پروسه‌ای برای رسیدن به این ایده اجرایی طی شد؟

ـ دشتی: متأسفانه خانم احمدپور دراماتورژ کار اینجا حضور ندارد. وی در شکل‌گیری ایده و اجرای آن خیلی تأثیرگذار بود. رفتن به سمت ایده اجرایی "ملا نصرالدین" مربوط به ماجرای گروه تئاتر دن کیشوت در پیدا  کردن عرصه‌های جدید برای ارتباط با مخاطب است. در کارهای قبلی گروه هم زمینه‌هایش را می‌بینیم که گروه آرام آرام در حال جستجوی جایگاه خود و پیدا کردن روشی برای تئاتر است. در واقع می‌خواهد ببیند مخاطب آثارش چه روشی را در برقراری ارتباط انتخاب می‌کند.

البته زمینه این انتخاب را همیشه ما برای مخاطب ایجاد می‌کنیم. در جدیدترین اثر گروه دن کیشوت در همه جوانب مخاطب اولویت اول را دارد و ما همه چیز را سمت مخاطب می‌گذاریم. در سال‌های اخیر بسیار می‌شنویم که تئاترهای تجربی تئاتر مخاطب‌گریز است. ولی برخلاف این گفته که در جلسات و کلاس‌های دانشگاهی مطرح می‌شود، این کارها مخاطب خود را دارد و مخاطبش هم کم نیست.

کارهای دن کیشوت همواره مخاطب داشته و "ملا نصرالدین" هم با تمام دلهره گروه از نظر برخورد و استقبال اقبال خوبی داشت. این ارتباط از طرفی به داخل صحنه مربوط می‌شود زیرا سعی می‌کنیم با شکستن قراردادها مخاطب وی را وارد حریمی تازه و پرخطر کنیم. یعنی یا مخاطب در وضعیتی تازه ارتباط خود را برقرار می‌کند یا نه. این ایده از شکل چیدمان صحنه شروع شد. می‌خواستیم به گونه‌ای کار کنیم که تماشاگران برعکس دیگر کارها داخل صحنه باشند و بازیگران پیرامون آنها قرار بگیرند.

قصد داشتیم این کار را در آثار قبلی گروه روی صحنه بیاوریم و قرار بود "ملا نصرالدین" پیرامون تماشاگر با "دن کیشوت"، "شازده کوچولو" و "پینوکیو" قرار بگیرد. ولی به سمت فضایی حرکت کردیم که اکنون در اجرا شاهدش هستیم. ابتدا قرار بود مخاطب را در میان نشانده و خود پیرامونش نمایش را اجرا کنیم. معتقد بودیم تماشاگر را نمی‌توان یکباره وارد صحنه کرد و در میان آن قرارش داد، بلکه باید ابتدا وی را وارد فضایی کرده و از آنجا به میان صحنه بیاوریم.

* وقتی مخاطب را به این شکل وارد صحنه نمایش می‌کنید او را درگیر بازی کرده و در جایگاه بازیگر قرار می‌دهید. به همین خاطر اکثر تماشاگران در اجرای نمایش منتظرند به داخل دایره‌ها برده شوند و ایفای نقش کنند.

ـ دشتی: ما هر شب 80 بازیگر داریم که میزانسن 60 نفر به یک شکل و 20 نفر دیگر به شکلی دیگر است. در واقع ما 20 نقش فرعی و 60 نفش اصلی داریم و تماشاگران در میان صحنه نقش اصلی را ایفا می‌کنند و گاهی ما آنها را از نقش اصلی خود خارج و وارد نقش فرعی می‌کنیم. اگر به طراحی صحنه ما نگاه کنید دایره ها تا مرکز و جایگاه مخاطب کشیده شده و ادامه دارد یعنی جایگاه و وضعیت تفاوتی ندارد و بازیگر و مخاطب در یک وضعیت سیال قرار دارند و در آمد و شد هستند.

زمانی می‌توانیم جنس ارتباط مدنظر خود را با مخاطب برقرار کنیم که از پیشی گرفتن از او یعنی اینکه از مخاطب بیشتر می‌دانیم پرهیز کنیم. نمایش "ملا نصرالدین" پا به پای مخاطب حرکت می‌کند و به او می‌گوید مخاطب و گروه اجرایی در یک سطح قرار دارند و با هم حرکت می‌کنند. بنده با تصوری که تنها راه ارتباط با مخاطب را پرداختن به موضوع اعتیاد، طلاق و ازدواج و موضوع‌های با بنیه اجتماعی صرف می‌داند، موافق نیستم.

فکر می‌کنم این یکی از راههاست نه تنها راه و تئاتری وجود ندارد که اجتماعی نباشد و همه تئاترها اجتماعی‌اند. "ملا نصرالدین" به شدت از نظر من تئاتری اجتماعی است ولی متأسفانه ما معنای اجتماع  را به گونه دیگری برای خود تعریف کرده‌ایم و گمان می‌کنیم هر زمان به خانواده و معضلات پسران و دختران بپردازیم به موضوع اجتماعی پرداخته‌ایم. اجتماع لایه‌های مختلفی دارد و در هر کجای آن که بایستیم و بررسی کنیم تئاترمان اجتماعی می شود.

ـ فریبا کامران: در بعضی جنس از تئاترها وقتی تماشاگر در سالن قرار گرفته و درگیر بازی می‌شود این حضور برای مخاطب همراه با استرس است. اما گونه‌ای که ما در نمایش "ملا نصرالدین" با تماشاگر درگیر می‌شویم گویی دست‌نیافتنی بودن صحنه را از آنها می گیرد و این امر همراه با آرامش بیشتری برایشان است و مخاطب در سالن حس راحتی پیدا می‌کند.

"ملا نصرالدین" به نظر من هم اجتماعی است. با اینکه مخاطب را به متون "در انتظار گودو"، "باغ آلبالو" و "لیرشاه" ارجاع می‌دهیم ولی حس کردم عامه تماشاگران ارتباط لازم را برقرار کرده و بلافاصله قرارداد را می‌پذیرند که این هم نوعی تئاتر است. در اجراهای گذشته بیشتر مخاطبانی که از کار خوششان آمده بود کسانی بودند که از اهالی تئاتر نبودند و این نشانگر آن است که این تجربه تا حد زیادی نتیجه مورد نظر را گرفته است.

ـ رامین سیاردشتی: چند سال است بازیگر گروه هستم. بعد از کار "دن کیشوت" که در ذات خود شوخ‌طبعی داشت و با طنز علی قلی‌پور به عنوان نویسنده آمیخته و با ایده‌های اصغر تکمیل شده و در زمان خود خیلی موفق بود، در نمایش "پینوکیو" فضا جدیتر شد. در "پینوکیو" از شوخ‌طبعی فاصله گرفتیم و کار عمیق شد. احساسم این است که دراماتورژی خاص احمدپور تأثیر را روی جدیت فضا و عمق کار گذاشت.

این برای من رضایتبخش بود اما فکر می‌کردم مخاطب ما در برخورد با کارهای گروه دن کیشوت مانند "پینوکیو" جا خورده و شاید فضا برایش ملموس نباشد. در "ملا نصرالدین" نیز فکر می‌کنم جدیت فضا با وجود کاراکتری چون سیاه تخته حوضی غالب است و مردم حتی به شوخ‌طبعی‌های سیاه نیز نمی‌خندند. ولی اتفاقی که افتاده مخاطب کار تردید و اضطرابی که من به آن فکر می‌کردم و گمان اینکه مخاطب گروه باید روشنفکر باشد را شکست.

اکثر تماشاگران کسانی هستند که دست‌اندرکار تئاتر و بیننده حرفه‌ای آن نیستند و "ملا نصرالدین" را بیش از کارهای دیگر گروه دوست دارند. به این باور رسیدم که مخاطب این جنس کار تنها مخاطب روشنفکر و بیننده حرفه‌ای تئاتر نیست و نمایش "ملا نصرالدین" اثری اجتماعی است و توده مردم را درگیر خود می‌کند.

* فضا و بستری که شما برای مخاطب ایجاد کردید این فرصت را می‌دهد تا او ناخودآگاه به تخلیه ذهنی خود بپردازد و حتی روی صحنه حاضر شود و بازی کند.

ـ دشتی: ما تماشاگری داشتیم که بعد از 10 دقیقه از شروع کار در دایره دونده شروع به دویدن کرد و تا آخر اجرا کار را ادامه داد. تماشاگری داشتیم که به همراه وحید آقاپور از بازیگران نمایش شروع به شمارش کرد تا خللی در کار بازیگران ایجاد کند. تماشاگری بود که وقتی وی را به بازی دعوت کردند دیگر حاضر نشد روی تاب بنشیند و تا آخر نمایش در وسط صحنه بازی نشست.

* آیا این رفتارها به اجرای شما آسیب نمی‌زد؟

ـ دشتی: این رفتارها به هیچ وجه کار ما و بازیگران را خراب نکرد. ما تماشاگری داشتیم که در میان کار اعتراض خود را اعلام و سالن نمایش را ترک کرد. مخاطبی داشتیم که در طول نمایش به بازیگران ناسزا می‌گفت. ولی همین که تماشاگر از وضعیت منفعل خود خارج می‌شود و در تعریف و تمجید و همراهی کار برمی‌آید یا آن را رد می‌کند نشان‌دهنده موفقیت گروه تئاتر دن کیشوت است. زیرا فضای نمایش به او این اجازه را می‌دهد که واکنش واقعی خود را بروز دهد.

قصد ما در این کار این نبود که مخاطبان ما را ستایش کنند بلکه هدفمان این بود که تماشاگر از وضعیت منفعل و نظاره‌گر صرف خود خارج شود و فعال باشد. فعال بودن این نیست که تنها مخاطب را روی صحنه بیاوریم یا با او دیالوگ برقرار کنیم بلکه فعال بودن تماشاگر یعنی اینکه باید برای او زمینه‌ای فراهم کنیم تا واکنش خود را نسبت به پدیده‌ای که روی صحنه می‌بیند بروز دهد. بارها به بازیگران تذکر دادم اجازه بدهند تماشاگر واکنش واقعی نشان بدهد، حتی اگر به قیمت فدا شدن نمایش و اجرا تمام شود.

* پس می‌توان "ملا نصرالدین" را نمایشی تماشاگرمحور نامید؟

ـ دشتی: نمایش "ملا نصرالدین" نمایشی تماشاگرمحور است و حتی در طراحی صحنه نیز این وضعیت دیده می‌شود.