خبرگزاری مهر، گروه بین الملل-محمد تقی امراللهی: در روزهای اخیر همزمانی سفر نیکی هیلی نماینده دائم آمریکا در سازمان ملل متحد به هند و مطرح شدن اخبار غیررسمی منابع آگاه، اما موثق رسانه های بین المللی مبنی بر تحریم خریداران نفت ایران از سوی آمریکایی ها یک پرده دیگر از چالش های احتمالی و مخرب از سرگیری تحریم های ثانویه ایالات متحده علیه ایران را آشکار نمود.
این تحریم های جدید اما تنها ایران را هدف قرار نمی دهد بلکه خریداران و علاقه مندان نفت ایران را نیز با چالش بزرگی روبه رو می کند؛ کشورهایی چون چین، کره جنوبی، ترکیه، ژاپن و هند از این میان برجسته هستند.
در میان این کشورها هند جایگاه قابل توجهی در تعاملات نفتی با ایران دارد. هند پس از چین بزرگترین وارد کننده نفت ایران و ایران در آن سو در میان بزرگترین کشورهای تأمین کننده نفت وسیع ترین کشور شبه قاره پس از عربستان و عراق قرار دارد.
اگرچه روابط تجاری و بازرگانی ایران و هند به نفت منتهی نمی شود و در سال های اخیر در حوزه حمل و نقل، توسعه میادین انرژی و از همه مهم تر در توسعه و تکمیل اجرایی بندر چابهار شاهد رشد بوده است، لیکن همچنان محوریت نفت در کنش و واکنش های دو کشور نقش کلیدی را بازی می کند.
در حالی که چندی پیش و طی سفر مقامات بلندپایه ایرانی به هند تصمیم گرفته شد با ملاک قرار دادن روپیه به جای دلار به عنوان ارز مبادله ای از شدت فشارهای نظام بانکی و پولی بین المللی بر ساختار روابط اقتصادی و به طور مشخص صادرات نفت ایران به هند کاسته شود، اما تهدیدهای جدی تر آمریکا خیلی زود به چالشی فراگیر در محیط ذهنی بازیگران سیاسی و اقتصادی هند تبدیل شد.
پس از اعلام خروج ترامپ از توافق برجام موج نگرانی صاحبان سرمایه و شرکت های تجاری، مالی، حمل و نقل و ابر شرکت های نفتی بین المللی به شرکت های هندی نیز رسید. برخی از این شرکت ها با حفظ نگرانی تاریخی هندی ها از چگونگی برقراری موازنه در تعامل با نظام بین المللی پولی برتون وودز پایه از یک سو و کشوری چون ایران، که در عمل چالشگر ناخواسته این نظم بوده است، با تردید و تشکیک از عملی بودن برقراری مجدد چنین تحریم هایی آن هم بعد از توافق تأیید شده از سوی شورای امنیت به نوعی موضع دولت هند را در به رسمیت شناختن تحریم های شورای امنیت و بی اعتباری تحریم های یکجانبه اعلام کردند و همه چیز را به منافع ملی هند گره زدند.
برخی چون صنایع ریلاینس، بزرگترین مجموعه پالایشگاهی جهان، اما صریح و بی پرده از لغو یا کاهش روابط خود با شرکت های ایرانی خبر دادند. اقدامی که به یقین به منظور در امان ماندن از تحریم های چشیده شده آمریکایی در رویارویی با شرکت ها و مؤسسات تجاری، مالی و بازرگانی طرف قرارداد با ایران رخ داد.
اگرچه خبرگزاری رویترز از نگرانی شدید دولت هند در این خصوص خبر داد و اعلام کرد دولت از شرکت ها و پالایشگاه های هندی خواسته است تا به سرعت به دنبال شرکای جدیدی برای تأمین نفت هند باشند چرا که معلوم نیست وضعیت نامشخص نفت ایران تا به کجا پیش رود، با این وجود ساعتی بعد این نقل قول تکذیب شد و اعلام شد هند به خرید نفت ایران ادامه می دهد.
در دوراهی پیشین تحریم ها با وجود شرایط پرفشار تحریمی علیه ایران، هند توانست از معافیت آمریکا بهره بگیرد و اگرچه نفت وارداتی از ایران را کاهش داد اما همچنان نیاز قابل توجهی از نفت خود را از ایران تأمین می نمود.
در شرایط مذکور مشکلات بانکی، بیمه ای، حمل و نقل دریایی و کارشکنی های مؤسسات تأمین مالی عملاً ایران را مجبور به انعطاف های پی در پی می کرد اما جریان صادرات و واردات متوقف نشد و ایران توانست به صادرات حداقلی خود به هند ادامه دهد.
حال نیکی هیلی همزمان با گفتگوهای داغ در خصوص بحران تعرفه های تجاری و رفع اتهام از ایالات متحده، نیز تلاش برای همسویی بیشتر هند در جغرافیای هندوپاسیفیک و در کنار تلاش گسترده برای تضعیف جایگاه پاکستان با افزودن وزنه هند در سیاستگذاری کلان آمریکا، موضوع ایران، نقش منطقه ای، توان موشکی و تعاملات این کشور با هند را از نقاط اصلی مذاکرات و سخنرانی های خود قرار داده است.
نماینده آمریکا در حالی که خواستار کاهش نفت وارداتی هند از ایران شده است، بندر چابهار و توسعه آن را به منظور دسترسی هند به افغانستان مورد تأیید قرار داده است که نشانگر وجود معاملات پنهان و عدم مخالفت مصلحت جویانه آن است.
در خصوص تعامل هند با ایران وی اذعان کرده است که این روابط نمی تواند به یکباره به صفر برسد، اما به طور جدی خواستار کاهش واردات نفت از ایران شده است. بخش اصلی صادرات ۱۰.۵ میلیارد دلاری ایران به هند نفت خام است.
توافق عربستان و روسیه برای افزایش تولید نفت به میزانی تقریباً برابر با تولید نفت ایران یکی از جایگزین های احتمالی نفت هند خواهد بود. کاهش یکباره واردات نفت هند از ایران در عمل ممکن به نظر نمی رسد.
یکی از علل اساسی، تناسب پالایشگاه های هندی با نفت ایران و مختصات فنی پالایش فرآورد ه های نفتی است. موضوع دیگر یافتن شرکای مطمئن خواهد بود که فرایندی زمانبر و نیازمند توجه به ملحوظات فراوانی برای سیاستگذاران انرژی هند تلقی می شود. از اینها گذشته بحث قیمت در نگاه هندی ها اهمیت قابل توجهی داشته است و محذورات موجود ایران را بیشتر از سایر کشورهای تولیدکننده به انعطاف در این خصوص وادار می کند.
به هر ترتیب موضوع صادرات نفت ایران به هند همانگونه که اهمیت قابل توجهی در فروش این کالای استراتژیک برای ایران دارد، واجد اهمیت فزاینده ای برای دولت هند است. در یک نگاه تاریخی شوک های نفتی دهه ۷۰ میلادی یکبار هند را با مشکل جدی تأمین هزینه های خرید نفت روبه رو کرد تا جایی که اگرچه ایران در دوقطبی زمان مذکور در سوی مقابل هند قرار میگرفت؛ اما نیاز هند این کشور را وادار به جلب رضایت ایران برای تضمین فروش نفت و استمرار آن در جهت وقفه نیفتادن در نیازهای صنایع و حمل و نقل هند می کرد.
این بار شرایط کاملاً متفاوت است و این هند است که حمایت آمریکا را برای تعامل با ایران نیاز دارد. آمریکا نیز با گسترش توجه به مشوق های سیاسی چون جانبداری از هند در مقابل رقیب سنتی آن، پاکستان و توانمندسازی سیاسی و بین المللی هند برای به چالش کشیدن نفوذ چین از جمله در انسداد پروژه یک کمربند یک جاده و نیز مشوق های اقتصادی مقابله جویانه با ایران چون حمایت از خط لوله تاپی به جای خط لوله صلح می کوشد اقتصاد سیاسی هند را بیش از پیش در همگرایی با ایده منزوی ساختن ایران هماهنگ کند. هند اما همچنان به سادگی نمی تواند به این اقدامات سیاسی و اقتصادی جامه عمل بپوشاند.
سابقه تاریخی و تمدنی مستحکم با ایران، ریشه های مشترک زبانی و نژادی و حسن همجواری، جمعیت مسلمانان هند و نگرش مثبت آنان نسبت به ایران، و اشتراکات فکری دو کشور در زمینه ظلم ستیزی، استقلال و رهایی از استعمار کهنه و نو و در نهایت تکیه بر بازتعریف نظم جدید جهانی با شمولیت قدرت های منطقه ای و کاهش نفوذ قدرت های فرامنطقه ای از جمله مواردی است که با نیاز عملگرایانه دو کشور برای معامله بر سر نفت هند همراه می شود و هند را با دو راهی بزرگی قرار می دهد که از یک سو می تواند ایران و مواهب طبیعی آن را برای یک دوراهی بلندمدت برای خود حفظ کند و از سوی دیگر همچون رای مثبت هند به ارجاع پرونده هسته ای ایران تصویر فراموش نشدنی از دوگانگی این کشور را هویدا کند.
طرفه آنکه هر دو مسیر انتخاب یک ایده به بهای از دست دادن کامل پاره ای از منافع دیگر است. سابقه عملگرایانه هند کشوری که همزمان می تواند در اردوگاه ایالات متحده و روسیه باشد و از هر دو سلاح بخرد، و از سویی رابطه ای امنیتی با رژیم صهیونیستی در مقابله با آزادی خواهان کشمیری برقرار کند اما با ایران نیز در افغانستان همکاری نزدیک امنیتی داشته باشد نشان می دهد که سیاست بازی کردن هند با اجزای نظام بین الملل برای حداکثری کردن منافع آن سیاست مدبرانه و عالمانه ای است.