"عیدگاه" در قاب خاطره‌ها جاماند/ محله‌ای کهنسال که خشت‌هایش از جنس دل است

به گزارش خبرنگار مهر، محله عیدگاه دیگر اعتبار روزهای جوانی اش را ندارد و عطر دل انگیز خشتهایش تنها در قصه‌های قدیمی و خاطره های غبارگرفته یافت می‌شود. روزگاری دور دروازه این محله به روی مهمانان گشوده بود و از هر کوی و برزن کسی به دیدار این دیار قدیمی می آمد.

محله عیدگاه  در جنوب شرقي اماكن متبركه حرم رضوي سربرافراشت

در گذشته‌ای که سنگ و گل و خشت از جنس دل بود و نه از جنس پول و قیمت... محله عیدگاه در جنوب شرقي اماكن متبركه حرم رضوي و در بخش مركزي شهر، سربرافراشت و هنوز هم با گذر روزها و لحظه ها بوی ناب کاهگل در بلندای آسمان این محله پیچیده است.

عیدگاه از نظر لغوي اسم مكان و مركب از دو كلمه "عيد" و "گاه" است. "عيد" به معني شادي و جشن و "گاه" كلمه پهلوي به معني جا و مكان و محل است و در قدمت این محله همین بس که دروازه عيدگاه جزو شش دروازه اصلي و قديمي شهر به حساب مي‌آمده و اغلب مسافراني كه از سمت هرات و شهرهاي اطراف آن به مشهد مي‌آمدند از اين دروازه وارد این شهر مي‌شدند.

عیدگاه دیگر رونق سال‌های جوانی اش را ندارد

یک پژوهشگر آثار تاریخی به مهر می‌گوید: سالهاست که محله عیدگاه دیگر رونق روزهای جوانی اش را ندارد و شاید بتوان گفت که میراث فرهنگی و شهرداری دست به دست هم دادند تا این محله از سکه بیفتد؛ محله ای که خاطرات بسیاری از افراد قدیمی شهر در آن رقم خورده است.

عباس لطفعلی بیان می‌کند: ايجاد خيابان اطراف فلكه حرم امام رضا(ع) موسوم به خيابان فلكه و خيابان تهران  در سال 1309، خيابان شيخ طوسي كه بعدا در سال 1354 به بازار رضا تبديل شد، طرح نوسازي فلكه حضرت و احداث ساختمان هاي جديد در چند سال اخير از مهمترين عوامل تخريب فيزيكي بافت قديم اين محله بوده‌اند.

اما با اين وجود بازهم بخشي از محله به دليل محصور بودن بين اماكن متبركه رضوي، خيابان امام رضا(ع)، بازار رضا، خيابان 17 شهريور، و خيابان نواب صفوي و عدم عبور خيابان هاي عريض از داخل آن تركيب خود را حفظ كرده و به لحاظ موقعيت جغرافيايي با حدود تقريبي محله عيدگاه قديم برابري مي‌كند.

وی ادامه می دهد: این محله کهنسال به دلیل تغییر چهره شهر و ایجاد محلات و ساختمان های مدرن کم کم ارزش و اعتبار خود را از دست داده و کمتر کسی است که از زائر و مجاور سری به کوچه پس کوچه این دیار بزند.

به گفته وی محله عيدگاه در جنوب شرقي اماكن متبركه رضوي قرار دارد. در گذشته محدوده آن از غرب و شمال غربي به محله سرشور و حرم مطهر، از جنوب و شرق به حصار شهر و از شمال به بالاخيابان و محله سرحوضان محدود مي‌شده است.

این پژوهشگر آثار تاریخی با اشاره به دروازه عیدگاه بیان می کند: دروازه عيدگاه جزو شش دروازه اصلي و قديمي شهر به حساب مي‌آمده كه داراي اهميت ويژه اي بوده است. اغلب مسافراني كه از سمت هرات و شهرهاي اطراف آن به مشهد مي‌آمدند از اين دروازه وارد مي‌شدند و پس از احداث يا تجديد بناي دروازه پايين خيابان، دروازه عيدگاه موقعيت خود را از دست داد و تنها در دوره قاجاريه زماني كه به همراه دروازه بالا خيابان به عنوان گمرك انتخاب شد، دوباره رونق خود را بازيافت.

وی ادامه می دهد: مكان دروازه عيدگاه در انتهاي بازار رضا، ميدان 17 شهريور امروزي قرار داشته است. بنا به نقل كتابچه نفوس ارض اقدس كه در سال ١٢٩٥ قمري نوشته شده، محله عيدگاه در اين زمان داراي ٨ آب انبار، ٢ مدرسه، ١٦ مسجد، ١٧ تكيه، ٩ كاروانسرا و تيمچه، ٧ حمام، ٢٨ كارخانه شعربافي و ١٤ باغ بوده است.

لطفعلی عنوان می کند: وجود كوچه هايي همچون بلوچ ها و جديدها مبين مهاجرت و وجود اقوام مختلف در محله عیدگاه قرار دارد و تعداد جمعيت بومي محله نسبت به مهاجران خيلي بيشتر است. يهوديان از جمله اقليت هايي هستند كه در كتاب هاي تاريخي، سفرنامه ها و اسناد باقيمانده از تاريخ مشهد از آنان با عنوان جديد، جهود و جديدالاسلام نام برده شده است.

وی یادآور می شود: اولين بار نادرشاه به خاطر علاقه اي كه به توسعه شهرها و گسترش تجارت داشت در سال ١٧٣٠ ميلادي صد خانوار از يهوديان را به منظور آبادي شهر از قزوين به مشهد آورد. اينان در محله اي مخصوص، معروف به محله جديدها در عيدگاه مسكن گزيدند و اين گروه بيشتر به كار خريد و فروش و معامله مشغول بوده و به تدريج در كوچه و بازار با توده مردم درآميختند.

محله ای کهنسال که خشتهایش از جنس دل است

یک کارشناس مسئول تاریخ شفاهی با بیان اینکه عیدگاه محله ای کهنسال با خشتهایی از جنس دل است؛ به مهر می گوید: امروزه با تغییر چهره شهر اين محله از جايگاه ويژه اي برخوردار نيست، اما در روزگاران گذشته این مکان دارای رونق و اهميت بوده وجزو شش محله بزرگ و اصلي مشهد محسوب مي‌شده‌ است.

علی نظری می افزاید: کلمه عیدگاه از نظر لغوي اسم مكان و مركب از دو كلمه "عيد" و "گاه" است. "عيد" به معني شادي و جشن و "گاه" كلمه پهلوي به معني جا و مكان و محل است و در این راستا گفته می شود که پس از حمله عبدالمومن خان ازبك در سال 998 قمري و كشتار فجيع مردم مشهد و در پي اين قتل وعام ‌و دفن كشته‌شدگان در شمال حرم مطهر، اين ناحيه معروف به "قتلگاه" شد و در مقابل ناحيه اي از شرق اماكن متبركه رضوي كه نزديكترين مكان به واقعه بود و از قتل ‌‌و‌عام مصون ماند به "عيد‌گاه" معروف گشت.

برپایی نماز عید فطر و قربان در محله عیدگاه

وی ادامه می دهد: گروهي نیز بر این اعتقادند که به دلیل برپایی نمازهاي عيد فطر و قربان این محل به عيدگاه مشهور شده است. البته در لغتنامه دهخدا هم آمده "عيدگاه "به معني محلي در بيرون شهر كه در آنجا نماز عيد فطر گذارند و محلي در بيرون هر شهر اسلامي كه در آنجا شتر يا گوسفند در روز عيد قربان ذبح كنند.

این کارشناس مسئول تاریخ شفاهی تصریح می کند: ساكنان قديمي عيدگاه هم معتقدند که  در ايام نوروز و سيزده فروردين به علت وجود باغ ها و مزارع سر سبز، اين منطقه تفرجگاه اهالي مشهد و زوار حضرت رضا (ع) بوده است و بسياري از مردم براي گذراندن اوقات فراغت و گردش و تفريح اين مكان را انتخاب مي‌كرده اند كه به مرور زمان این محله به نام عيدگاه شهرت يافته است.

نظری اظهار می کند: اعتمادالسلطنه مي‌نويسد: "محله عيدگاه در جنوب شهر و از كنار باروي شهر تا بست مقدس امتداد دارد و قطعه از آن را مسجده گاه و قطعه ديگر را گود حسام الدين و قطعه را كوچه كربلا و قطعه را سر تپه خاك نامند. محله سرحوضان نيز در نزديك شهر است كه اين محله و عيدگاه از طرف قبله محاذي خيابان سفلي مي‌باشد، الاّ اين كه سرحوضان متصل به خيابان و عيدگاه منفصل است يعني سرحوضان مابين خيابان و عيدگاه است." البته هنوز هم از كوچه كربلا، كوچه تپه خاك و سرحوضان آثاري باقي است. اين محله به تدريج در دو محله عيدگاه و پائين خيابان ادغام شده است. به احتمال زياد كوچه سرحوضو كه به پايين خيابان منتهي مي‌شود، تنها يادگار بازمانده اين محله است.

عصاری و عطاری و زرکشی از مشاغل قدیمی این محله تاریخی است

وی با اشاره به مشاغل مردم این محله می گوید: از مشاغل قديمي مردم این محله تاریخی كه تعدادي از آنها هم اكنون نيز وجود دارند شامل عصاري، عطاري، علافي، علاقه بندي، قالي بافي، قصابي، كفاشي، كلاهدوزي، كوره پزي، گچ پزي، گله داري، گمركچي، لوطي، محرري، مسگري، مقني گري، نجاري، نمدمالي، پيشه وري، پوستين دوزي، حكاكي، تاجري، خرده فروشي، خبازي، خياطي، دباغي، حمامي، روضه خواني، زرگري، زركشي، سراجي، سقايي، شالبافي، شعربافي، صرافي و شمشيرسازي است.

وی اظهار می کند: راسته عيدگاه داراي بازار پررونقي است در گذشته از يك طرف بوسيله كوچه حوض نو به محله سرشور و بازار بزرگ و از طرف ديگر به دروازه عيدگاه منتهي مي‌شده است و با توجه به قدمت محله عيدگاه بناهاي متعدد قديمي مانند آب انبار، حمام، مسجد، تكيه، مدرسه و … در آن وجود دارد كه در نوع خود باارزش بوده است.

این کارشناس مسئول تاریخ شفاهی بازارچه عيدگاه را از مراكز مهم تجاري مشهد می داند و می گوید:  بازارهاي موجود در محله عيدگاه چه در گذشته و چه اكنون پر رونق بوده است.

گذر از سنت‏گرایی موجب شده تا ساختارهای قدیمی محلات مشهد تغییر یابد

یک کار شناس امور شهری نیز معتقد است؛ نفوذ مدرنیسم و گذر از سنت‏گرایی موجب شده تا ساختارهای قدیمی محلات مشهد تغییر یابد. شهر مشهد از جمله نقاطی است که ساختار شهری آن بر اساس محله بوده و این محلات برگرد حرم مطهر شکل گرفته بوده‏ اند.

علی منعمی می افزاید: در دهه های اخیر به دلیل اینکه شهرنشینی گسترش یافت محلات قدیمی دیگر جوابگوی خیل مهاجرین و انبوه مردم نبوده‏اند و این امر موجب ساخت شهرکهایی مجزا و در عین حال به فراموش سپردن محلات قدیمی شد.

حفظ هویت شهری و مستندسازی بافت قدیمی

وی با تاکید بر اینکه از دوره پهلوی اول صنعتی شدن سبک معماری جدید موجب شد چشم‏اندازی از شهری مدرن تداعی شود، می گوید: در این سبک از معماری دیگری از ساختار هویتی شهر کهن اثری نیست و این معماری یک شهر مدرن را همسان با دیگر مناطق جهان نشان می‏دهد.

این کار شناس امور شهری یادآور می شود: در چند دهه اخیرتغییرات ناشی از گسترش شهرها موجب شده برای حفظ هویت شهری و مستندسازی بافت قدیمی شهراز تاریخ شفاهی استفاده شود و در این راستا مستندسازی اقدامی است که کمک می‏کند تا درفرایند تاریخ شفاهی مستندات و مشاهدات اهالی یک محله گردآوری و بعنوان بخش مستند مطالعات شهری گردآوری شود.

منعمی تصریح می کند: تاکنون کار مستندسازی بافت قدیمی شهرها متولی خاصی نداشته و برحسب نیاز، برخی ازمراکز مطالعاتی درباره مستندسازی محلات نموده‏اند، ولی ضرورت دارد درباره این موضوع به صورت جدی مطالعه شود.

....................

گزارش: مرضیه صاحبی