نگاهی به مدخل خرمشهر در دانشنامه جهان اسلام/ نام قدیم خرمشهر چه بود؟

به گزارش خبرگزاری مهر، در بخشی از این مدخل درباره پیشینه خرمشهر آمده است: خرمشهر تا 1314ش مُحَمِّرَه يا مُحمِره نام داشت (جعفرى ولدانى، ص 112). از جمله دلايل اين نام‌گذارى به وجود خاك سرخ در اطراف شهر و سرخ شدن آب كارون هنگام غروب آفتاب اشاره شده‌است (سيادت، ص 324ـ325؛ تاريخ ايران، ص190). از پيشينه شهر اطلاع دقيقى در دست نيست اما گفته مى‌شود اسكندر مقدونى در محل كنونى شهر خرمشهر، شهرى به‌نام اسكندريه ساخت كه به‌سبب طغيان رود ويران شد. سپس آنتيوخوس چهارم، از شاهان سلوكى، در 164 پيش از ميلاد آن را با نام آنتيوخ تجديد بنا كرد كه آن هم براثر سيلاب از ميان رفت.

پس از آن، شهرى به نام خاراكس/ چاراكس در آن محل ايجاد شد و شخصى به نام اسپازينى آن را تصرف كرد و اسپازينى چاراكس ناميد (رالينسون، ص 119؛ ويلسون، ص30، پانويس 4؛ كرزن، ج 2، ص 338ـ339، پانويس 2؛ اقتدارى، 1375ش، ص 845). اردشير بابكان در همين مكان شهرى به‌نام بهمن‌اردشير بنا كرد (حمزه اصفهانى، ص 33) كه قسمتى از خرمشهر كنونى را شامل مى‌شد.

در ادامه این مدخل آمده است: نام اين شهر در منابع متقدم اسلامى، بيان (سوق‌البيان) ذكر شده، كه آباد و خرّم بر جانب شرقى دجله، در پنج فرسخى اُبُلَّه و شش فرسخى حِصْن مهدى (از قلاعى كه المهدى باللّه خليفه عباسى (متوفى 169) ساخته بود) قرار داشته و داراى منبر، از توابع اهواز بوده و آخرين جايى بوده كه از سوى مغرب در خوزستان قرار داشته است (براى نمونه رجوع کنید به قدامة‌بن جعفر، ص 194؛ اصطخرى، ص 95؛ حدودالعالم، ص 152؛ ياقوت حموى، ذيل «بيان»؛ امام شوشترى، همانجا). شهر بيان مانند بيشتر شهرهاى خوزستان با حمله زنگيان در سالهاى 255، 259 و 267 ويران شد. با اين‌حال نام بيان در منابع، دست‌كم تا سده هفتم ديده مى‌شود (براى نمونه رجوع کنید به اسكندرى، ص 56ـ57؛ اصطخرى، ترجمه فارسى، ص 84، 95؛ ياقوت حموى، همانجا). بعدها، قريه يا دژى نه‌چندان مهم به نام كوت‌المُحَمَّره يا محمره، در مكان بيان به‌وجود آمد كه بنى‌كعب در آن ساكن بودند. اينكه نام محمره از چه زمانى رايج شده است چندان مشخص نيست، اما چون در 1200 خواجه عبدالقادر، منشى شاه نوراللّه‌خان هندى، از آن ديدن كرده (منصورى، ص 195)، چنين به نظر مى‌رسد كه اين قريه پيش از اين سال هم وجود داشته است.

خرمشهر؛ شهر - بندر

این مقاله همیچنین به دو مفهوم شهرستان و بندر درباره خرمشهر می پردازد: شهرستان؛ در جنوب و جنوب‌غربى استان خوزستان واقع است و از سوى مغرب با عراق مرز مشترك دارد و مشتمل است بر دو بخش مركزى و مينو و چهار دهستان به‌نامهاى حومه شرقى، حومه غربى، غرب كارون و جزيره مينو و سه شهر به نامهاى مقاومت، مينوشهر و خرمشهر (ايران. وزارت كشور، 1385ش، ذيل «استان‌خوزستان»). اين شهرستان در دشتى هموار قرار گرفته است و رودهاى دائمى كارون* و اروندرود* و نهر خَيِّن (شاخابه دائمى اروندرود كه حدود نه‌كيلومتر آن مرز مشترك ايران و عراق است) در آن جريان دارند (جعفرى، ج 2، ص106، 344، 468ـ469). آب و هواى اين شهرستان گرم و مرطوب و پوشش گياهى غالب ناحيه گز و كُنار است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج90، ص 57). ساكنان آن علاوه بر كارهاى خدماتى و كشتيرانى و پرداختن به صنايع‌دستى (مانند حصير، سبد، بادبزن و عبا)، به پرورش نخل و صيد ماهى و دامدارى، از جمله پرورش گاوميش (به اصطلاح محلى مَعْيدى)، بسته‌بندى خرما، ساخت و تعمير لنج، بلم، دوبه (باركشهاى رودخانه‌اى بدون موتور) و مصيله (كشتى بادبانى) و كار در كارخانه‌هاى پنبه‌پاك‌كنى اشتغال دارند (همانجا؛ سيادت، ص 328ـ329؛ يوسفى، ص 261).
در 1385ش، شهرستان خرمشهر 224 ،155تن جمعيت داشت كه از اين تعداد 125067 (ح 81%) شهرنشين بودند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، ذيل «استان خوزستان»). اهالى اين شهرستان به فارسى و عربى حرف مى‌زنند و شيعه دوازده امامى‌اند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا). طوايف عرب‌زبان بنى‌كعب* در آنجا سكونت داشتند.

درمورد بندر خرمشهر نیز در این مدخل چنین آمده است: شهربندرى؛ اين شهر مركز شهرستان خرمشهر و نخستين بندر رودخانه‌اى ايران واقع در رأس خليج‌فارس است. ارتفاع آن حدود سه‌متر است و در حدود 130كيلومترى جنوب غربى اهواز واقع شده است. شهر دو قسمت قديم و جديد دارد. بخش قديم شهر در ساحل راست كارون، محل پيوستن كارون به اروندرود، و بخش ديگر بر ساحل اروندرود گسترده شده است (سلطانى بهبهانى، ص 109، 111). پلى به طول 616 متر (احداث در 1339ش) دو قسمت شهر و نيز شهر را به شهرستان آبادان مرتبط مى‌كند (سيادت، ص 328؛ نوربخش، ص 94). در شمال شهر خرمشهر بر روى نهر فيليه، به جاى پل قديم‌تر ابوجُذَيع (متعلق به دوره شيخ‌خزعل*) كه با تنه درخت خرما ساخته شده است.

اشغال خرمشهر

در این مدخل به جنگ ایران و عراق و اشغال خرمشهر نیز اشاره شده است: وقوع جنگ عراق با ايران و اشغال شهر به مدت بيست ماه از 4 آبان 1359 تا 3 خرداد 1360، موجب ويرانى شهر و كشته و آواره شدن بسيارى گرديد و خرمشهر مدتى خونين‌شهر خوانده شد، ولى يك سال پس از آزادسازى آن در 1361ش، دوباره خرمشهر ناميده شد (جعفرى ولدانى، ص 113؛ مهدى انصارى و همكاران، ص390)

موقعیت استراتژیک خرمشهر

و این مقاله با توصیف فضای امروزین خرمشهر به پایان می رسد: امروزه تأسيسات گمرك و اسكله در حاشيه شرق اروندرود، تأسيسات راه‌آهن و حمل‌ونقل و انبارها در شمال و شمال‌شرق، تأسيسات كشتيرانى و قايقرانى در حاشيه كارون و پادگانها و اراضى نظامى متعلق به نيروى دريايى در شمال شهر ساختار كالبدى شهر خرمشهر را تشكيل مى‌دهد (مهندسين مشاور نقش جهان ـ پارس، ص 28). اين بندر داراى چهارده اسكله است كه از اين تعداد دو اسكله غيرفعال است. به‌جز اسكله‌هاى كناره‌اى بندر خرمشهر و اسكله فيليه در شمال بندرگاه كه به‌راه‌آهن متصل است و براى تخليه آهن و فولاد كاربرد دارد و اسكله‌اى چوبى (احداث در 1350ش)، خرمشهر داراى باراندازى ساحلى است كه ظرفيت پهلوگيرى سيزده كشتى اقيانوس‌پيما دارد. همچنين باراندازى در دهانه بندرگاه براى پهلوگيرى دوبه‌ها به همراه انبارهاى سرپوشيده و روباز، از تأسيسات بندرى خرمشهر است (رجوع کنید به سازمان بنادر و كشتيرانى، ص 25ـ26) و رقم قابل‌توجهى از واردات و صادرات ايران از طريق اين بندر انجام مى‌گيرد، چنانچه طبق آمار 1383ش، مقدار واردات انواع كالا از گمرك خرمشهر 427،419تُن و مقدار صادرات‌آن 140، 869 تُن ثبت‌شده‌است.

بنیاد دائره المعارف اسلامی در سال 1362  توسط رهبر معظم انقلاب تأسیس شده است. ریاست عالی بنیاد را حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مدیریت عامل آن را دکترغلامعلی حداد عادل برعهده دارد. گروه های علمی دانشنامه جهان اسلام ذیل 15 گروه اصلی به پژوهش درباره همه موضوعات مرتبط با اسلام می پردازند که تاکنون 18 مجلد از این دانشنامه منتشر شده است.