فرهاد مهراد واسطه آشنایی آوینی با امام بود/ وقتی آوینی سبیل نیچه‌ای داشت

به گزارش خبرنگار مهر، برنامه «روایت یک حقیقت» در راستای بزرگداشت شهید مرتضی آوینی شامگاه دوشنبه 31 شهریورماه با حضور بهروز افخمی، کیومرث پوراحمد، حبیب احمدزاده، مسعود فراستی، حسین معززی‌نیا، مریم امینی همسر شهید آوینی و مصطفی دالایی از تصویربرداران مجموعه «روایت فتح» به همت فرهنگسرای انقلاب برگزار شد.

در ابتدای این مراسم یکی از مستندهای شهید آوینی نمایش داده شد و بعد از آن کوروش علیانی مجری برنامه از بهروز افخمی کارگردان سینما، مصطفی دالایی تصویربردار، حسین معززی نیا منتقد و روزنامه نگار و حبیب احمد زاده نویسنده دعوت کرد تا روی سن بیایند و از آنها این سوال را پرسید که اگر مرتضی آوینی در زمان حال زنده بود به ساخت و تولید چه آثاری گرایش داشت و آیا ایدئولوژی اش تغییر پیدا کرده بود یا خیر؟

در ابتدای بحث مصطفی دالایی با اشاره به ویژگی‌های شهید آوینی بیان کرد: صحبت‌های زیادی درباره ویژگی های شهید آوینی می‌توان مطرح کرد اما یکی از مهمترین مولفه های سینمای او وارد شدن به مساله حقیقت است. قصه حقیقت همیشه در کارهای آقا مرتضی تکرار می‌شد.

شهید آوینی دغدغه حقیقت داشت

وی با اشاره به یکی از مستندهای شهید آوینی بیان کرد: من هنوز به جمع گروه «روایت فتح» نپیوسته بودم که مستندی را در تلویزیون دیدم در این مستند یک درجه‌دار ارتش به شهید آوینی توضیح می‌داد که خرمشهر سقوط نخواهد کرد و به مردم نوید می‌داد که چطور خرمشهر را حفظ خواهند کرد. بعد از این مستند خرمشهر سقوط کرد و این دغدغه و مساله شهید آوینی شده بود که چرا این اتفاق افتاد. او این دغدغه را داشت که چون از دوربین او مساله به شکل دیگری نشان داده شده است حالا باید حقیقت این موضوع را دریابد که چرا این گفته درست از آب درنیامده است و چرا خرمشهر سقوط کرد.

این تصویربردار با اشاره به پرسش مجری برنامه عنوان کرد: امروز هم اگر شهید آوینی حضور داشت باز هم به دنبال حقیقت می‌گشت و کژی‌ها و ناراستی‌ها را  پیدا می‌کرد. آوینی معتقد بود که حق مردم است بدانند حقیقت چیست چون او ماورای واقعیت را می‌دید و فرای حس را نگاه می‌کرد.

بهروز افخمی نیز با اشاره به ویژگی‌های شهید آوینی بیان کرد: در مستندهای شهید آوینی جهان بینی و نگاه متفاوتی وجود داشت. همچنین نریشن در فیلم‌های او اهمیت زیادی دارد از این حیث که کلمات و معانی که به کار می‌برد متن و بک گراند کارش را مشخص می‌کنند. نقش موسیقی هم در آثارش از اهمیت ویژه ای برخوردار است چون موسیقی آنقدر برای او اهمیت دارد که اگر کسی زبان فارسی نداند با موسیقی و زبان شعرگونه و لحن شهید آوینی متوجه حس و حال این مستندها می‌شود.

وی با اشاره به زبان خاص شهید آوینی در مستندهای «روایت فتح» بیان کرد: من پیش از این جلسه با خانم امینی صحبتی داشتم و گفتم ترجمه این نریشن ها بسیار سخت است چون از نوعی فلسفه برخوردار هستند و همچنین در آنها اصطلاحاتی به کار برده می‌شود که در زمان ما کاربرد داشت و جوانان ما در این زمان این اصطلاحات را نمی‌دانند. البته معتقدم بسیاری از این اصطلاحات را خود مردم آن زمان هم نمی‌فهمیدند چون این کلمات معانی فلسفی و ادبی غنی را دنبال می‌کردند.

این کارگردان سینما بیان کرد: همه کسانیکه با مجموعه «روایت فتح» آشنا هستند می‌دانند بخش مهمی از تاثیر این مستندها به صدا و لحنی که آوینی دارد مربوط می‌شوند این صدا حتی به سختی زبان نریشن ها هم کمک می‌کند چون بسیاری از افراد لایه‌های این زبان و تاویلی را که مورد نظر آوینی بود، نمی‌فهمیدند.

افخمی در پایان صحبت‌هایش درباره اینکه اگر شهید آوینی زنده بود آثار مستند و سینمایی به چه سمت و سویی گرایش پیدا می کرد، توضیح داد: اگر آوینی الان در قید حیات بود احتمالا کارهایی مثل «آخرین روزهای زمستان» که توسط شاگردان او ساخته شده است، بیشتر تولید می‌شد. همچنین فیلم ها شاید بیشتر جنبه شاعرانه و فلسفی پیدا می‌کرد، فلسفه‌ای واقعی که به شعر نزدیک است.

آوینی پس از انقلاب وظیفه خود دانست که با فرایند فیلمسازی بیشتر آشنا شود

حسین معززی‌نیا نیز در ادامه این سخنان بیان کرد: اگر ما تعریف درستی از همان زمان که آوینی وارد کار هنر شد داشته باشیم، می‌توانیم فرض کنیم که او در زمانه کنونی چه خواهد کرد.

وی با اشاره به دغدغه سینمای بعد از انقلاب بیان کرد: هم اکنون یکی از مباحث سینمای انقلاب بومی سازی و سینما را از آن خود کردن، است. این ماجرا برای آوینی به این شکل بود که به اقتضای انقلاب وظیفه خود دانست که با فرایند فیلمسازی بیشتر آشنا شود. آوینی ابتدا تصمیم گرفت سینما را برای خود تعریف کند و همین تعریف بود که آوینی را منحصر به فرد کرد تا جاییکه وی به نوعی کشف و شهود شخصی دست پیدا کرد. او در مقدمه کتاب «آیینه جادو» می نویسد که اینها سوالات خود من است و مطالبی است که در پروسه فیلمسازی خودم به آنها رسیده ام.

این منتقد ادامه داد: وی حتی مقالات و کتاب های غرب را نیز می خواند و تلاشش این بود که دریافت شخصی خودش را داشته باشد که مقاله «عالم هیچکاک» او در ادامه همین تلاش است.

حبیب احمدزاده نویسنده کتاب های دفاع مقدس نیز در ادامه این نشست در پاسخ به سوال کوروش علیانی بیان کرد: ما وقتی از شهدا حرف می‌زنیم انگار آنها باید زنده شوند و بیایند کاری انجام دهند. درحالیکه شهدا فلش و جهت هستند. شهید آوینی در همه مواقع نیازسنجی می‌کرد به طور مثال ابتدا درباره «خان‌» ها کار می‌کرد بعد به جهاد سازندگی و بعد به دفاع مقدس رسید.

نمایش و ادا جایگزین فرهنگ دفاع مقدس شده است

این نویسنده به یکی از آسیب‌های جامعه کنونی اشاره و بیان کرد: یکی از خطراتی که جامعه ما را دربرگرفته است نمایش و ادایی است که به جای اصل مطلب دارد جایگزین فرهنگ دفاع مقدس می‌شود. ما به تدریج آیین خود را به نمایش تبدیل می‌کنیم. به طور مثال فردی به حجاب اعتقاد ندارد و ما در اداره مجبورش می‌کنیم که چادر بپوشد و بعد این فرد وقتی به خانه می‌رود فرزندش می‌بیند که به شکلی دیگر رفتار می‌کند.

وی از تعبیر «گندم سن زده» جلال آل احمد استفاده کرد و افزود: بعضی از آیین‌های ما دارد به این گندم سن زده تبدیل می‌شود. مساله دیگری هم که وجود دارد تفاوت میان مجاز و واقعیت است و فاصله ای که این دو در سینمای ما دارند باعث بوجود آمدن این ادا شده است. ما آنقدر از سینمای خود و دنیای مجازی آن در فرهنگ دفاع مقدس لذت می‌بریم که اشباع می‌شویم و دیگر توجهی نداریم که قرار است این حرف‌های خوب در دنیا به واقعیت تبدیل شود. منِ نوعی به عنوان یک فیلمساز در یک و نیم ساعت، از یک فیلم قهرمان‌های مجازی می‌سازم که با واقعیت فاصله دارد.

احمدزاده در پاسخ به سوال مجری برنامه بیان کرد: من نمی‌توانم بگویم که اگر آوینی الان بود چه می‌کرد اما کسی مثل او که احساس مسئولیت دارد ممکن است از فرهنگی که تنها به پوسته توجه دارد نمایش زدایی و ادازدایی کند.

اگر آوینی بود شاید اصلا ترجیح می‌داد که فیلم نسازد

افخمی در واکنش به این سخنان احمدزاده و اینکه نمایش جای آیین را گرفته است به نکته دیگری اشاره کرد و گفت: با این سخنان فکر می‌کنم اگر آوینی بود شاید اصلا ترجیح می‌داد که فیلم نسازد.

در بخش دیگر این نشست دالایی به دیگر ویژگی شهید آوینی اشاره و اظهار کرد: او توجه واقعی به انسان نه به معنای اومانیسم داشت بلکه در فیلمسازی انسان را محور قرار می‌داد تا به طور مثال تکنیک را. آقا مرتضی هیچ گاه از تکنیک به نحوی استفاده نمی‌کرد که انسان را مخدوش کند. هیچ گاه انسان‌های طرف مقابل یعنی عراقی‌ها را تحقیر نمی‌کرد و اگر احیانا موردی در فیلم ها پیدا می‌شد که التماس و تحقیر عراقی‌ها را نشان می‌داد و یا اگر رزمنده ها حرفی از سر غرور می‌زدند از آن فیلم ها استفاده نمی‌کرد.

وی با اشاره به اینکه در مستندهای آوینی چندان تدوین به کار نمی‌رفت، بیان کرد: آوینی از تدوین استفاده نمی‌کرد یا تمام یک فیلم را استفاده می‌کرد و یا تمام آن را دور می‌ریخت.

افخمی در ادامه این نشست به فیلم‌ها و مستندهای خبری ساختگی اشاره و در توضیح بیشتر سخنان قبلی خود بیان کرد: ما در دوران کنونی با تعارضی رو به رو هستیم و آن این است که سینما به معنای نمایش و یا بازتاب واقعیت به طرف بی معنایی می‌رود. ما امروز با فیلم‌های خبری ساختگی رو به رو هستیم و این بنگاه‌هایی که فیلم‌های دروغین را می‌سازند هیچ شرمی نمی‌کنند.

وی اضافه کرد: با توجه به شخصیت شهید آوینی و دنیای امروز شاید او به سمت جنبه شاعرانه و شخصیت ادبی خود سوق پیدا می‌کرد.

تصویر غذا خوردن و روزمرگی‌های رزمندگان برای آوینی جذاب نبود

معززی‌نیا در ادامه این نشست تناقضی را در آثار آوینی مطرح کرد و گفت: در آثار آوینی می‌توان یک نکته را مدنظر قرار داد که قابل بحث است. آوینی بیان می‌کند که به دنبال حقیقت و واقعیت است و المان‌هایی مثل میکروفون و سه پایه را حذف می‌کند تا تماشاگر به این احساس برسد. با این حال ما از طرف دیگر با آوینی طرف هستیم که تصاویر تحقیرآمیز عراقی‌ها را حذف می‌کند و تصویر غذا خوردن و روزمرگی‌های رزمندگان برایش جذاب نیست و حتی حجم عظیمی از راش‌های خود را به دلایل مختلف دور می‌ریزد به نظر من این هم نکته قابل بحثی است.

حبیب احمدزاده نیز با بیان اینکه رزمنده‌ها در سینمای داستانی ما به سه دسته تقسیم شده‌اند بیان کرد: دسته‌ای از اینها از فعلیت خارج شده اند و «جنس‌جوری» فیلمنامه های صدا و سیما هستند اینها یا شیمیایی هستند و یا از کار افتاده اند.

وی با اشاره به دسته دیگر که تنها گریه می‌کنند که چرا جنگ تمام شده است به ویژگی‌های رزمندگان در مستندهای آوینی اشاره و بیان کرد: در تمام فیلم‌های آوینی از آشپز تا فرمانده هرکسی عمل درست خود را انجام می‌دهد درحالیکه ما در فیلم های خود دچار یک مظلوم نمایی دروغین شده‌ایم. به طور مثال شما در کجا دیده‌اید که یک جانباز از خیابان رد شود و مردم برخورد مناسبی با او نداشته باشند.

به قهرمان حکیم بیشتر نیاز داریم تا قهرمان شورشگر

این نویسنده ادامه داد: ما در فیلم‌های خود قهرمان حکیم نداریم درحالیکه به چنین قهرمانی بیشتر نیاز داریم تا قهرمان شورشگر.

مصطفی دالایی نیز در آخرین سخنان خود با انتقاد به چنین مراسم‌هایی بیان کرد: بنیادهای مشابه «روایت فتح» در ایران بسیار ساخته شده است اما هنوز شاخص های کارهای آوینی استخراج نشده اند. ما هرسال فقط دست و پا می‌زنیم وگرنه این مباحث در متون ما، در فیلمسازی ما و در دانشگاه‌های ما وارد نشده است.

در نشست دوم کوروش علیانی از مریم امینی همسر شهید آوینی و مسعود فراستی که دوستی دیرینی با این شهید فیلمساز دارد، دعوت کرد تا روی سن بیایند.

مریم امینی با اشاره به زندگی خود و شهید آوینی بیان کرد: ما سال 56 با یکدیگر ازدواج کردیم و در آن زمان هیچ نوع گرایش سیاسی در ما نبود و ما حتی تصور چندانی از حضرت امام خمینی (ره) نداشتیم. او در آن زمان از دایره ادبیات، فلسفه و عرفان و هنر بیرون نمی‌رفت و بعد از حضور امام در تلویزیون بود که به تدریج ما با ایشان و اندیشه‌هایشان آشنایی پیدا کردیم.

اولین آشنایی با امام (ره) از طریق نوار کاست فرهاد مهراد

وی همچنین به خاطره اولین آشنایی خود و همسرش اشاره و بیان کرد: ما بعد از ازدواج به طور اتفاقی در منزل مادر فرهاد مهراد مستاجر شدیم و در آن زمان نوعی دوستی با فرهاد مهراد شکل گرفت. اولین ارتباط و آشنایی ما هم با حضرت امام از طرق نوار کاستی بود که یک شب فرهاد مهراد با هیجان به ما داد.

امینی در ادامه به تغییر افکار شهید آوینی بعد از ورود به جهاد سازندگی اشاره و بیان کرد: وقتی آقای آوینی وارد جهاد سازندگی شد شکل ظاهری و عادت‌ها و آیین‌هایش تغییر کرد و با یقین و انگیزه بسیار بالای وارد عرصه‌ای شد که وقتی این سیر را نگاه می‌کنیم انتهای آن جز شهادت نخواهد بود.

در ادامه مسعود فراستی در پاسخ به کارشناس مراسم درباره ویژگی‌های شهید آوینی اظهار کرد: یک نکته مهم وجود دارد و آن این است که مرتضی آنچنان نبود که نشان می داد. خاطرم هست زمانی ما با یکدیگر صحبت می‌کردیم و او از افکار خود و گذشته‌هایش سخن می‌گفت ما در مجله سوره مهر بودیم و ناگهان در باز شد و شخصی از در به داخل آمد و آوینی دیگر حرفی نزد.

گذار آوینی از روشنفکری تا شهادت

وی اضافه کرد: ما از گذشته آوینی می‌دانیم که سبیل نیچه‌ای داشته است، شعر می‌گفت، نیمه نهیلیست بوده است و کامران صدایش می‌کردند. دانستن اینها برای من خیلی جذاب بوده است و من می‌خواهم بدانم گذار از روشنفکری و رسیدن به جایی که شهادت است چگونه برای او طی شد. این گذر به سبک سینمای ایران یک شبه طی نشده است و مراتبی داشته که من دوست دارم خود خانم امینی بگوید.

این نویسنده و منتقد سینما در ادامه درباره دغدغه سیاسی شهید آوینی بیان کرد: مرتضی آدم سیاسی نبود و بینش سیاسی نداشت مرتضی به شدت باسواد بود اما در فلسفه و ادبیات و نه در سیاست چون دغدغه‌اش نبود. حالا خانم امینی باید بگوید که آیا انقلاب و پیروزی انقلاب او را از یک روشنفکر بی ربط به یک متفکر هنرمند تمام عیار در فرهنگ انقلاب تبدیل کرده است یا خیر؟ زیرا اساسا به نظر من مرتضی با جنگ مرتضی می‌شود.

امینی درپاسخ به سخنان فراستی بیان کرد: مرتضی قبل از انقلاب آدمی بود که حقیقتا سوال داشت. همانطور که آقای فراستی می‌گوید او به نهیلیسم نزدیک شده بود و بعد با انقلاب و با مواجهه با حضرت امام (ره) این تغییرات به تدریج در او حاصل شد.

توجه شهید آوینی به موسیقی راک اند رول

همسر شهید آوینی با اشاره به نحوه زندگی وی و همچنین توجهش به مسایل روز دنیا عنوان کرد: آوینی برای منزل ویدئو گرفته بود و خاطرم هست فیلم «ترمیناتور2» را بچه‌ها آنقدر دیده بودند که یکی از دوستانش گفت چرا ویدئو خریدی و آوینی جواب داد که این وسیله در بازار وجود دارد و وقتی هست باید از آن استفاده کرد. همچنین خاطرم هست این اواخر یکی از کارمندان سوره به من گفت که زمانی آوینی شعری از راک اند رول را به او داده است تا ترجمه کند و وقتی این کارمند تعجب کرده، گفته است که باید بدانیم که این چیست که آنقدر مخاطب دارد.

فراستی در ادامه با بیان اینکه «روایت فتح» بهترین مستند سینمای ایران از ابتدای تاریخ تاکنون است، گفت: با این حال ما هنوز کاری برای شناخت آوینی و مستندهای او نکرده ایم. اگر ما ادعای این را داریم که برای آوینی مراسم برگزار می‌کنیم باید حرف سال 92 ما با حرف سال 93 فرق داشته باشد. من با آوینی در ساخت کارهایش دعوا می‌کردم، او هم با من دعوا می‌کرد و هر دو یکدیگر را در آثار خود اصلاح می‌کردیم اما الان با چنین جلساتی داریم با مرتضی شوخی می‌کنیم.

این روزنامه نگار و منتقد در پایان سخنان خود با اشاره به سوال اولیه مجری مراسم به سخنانی که در نشست اول مطرح شد اشاره و بیان کرد: اگر آوینی امروز زنده بود از مجموعه‌ای مثل «آخرین روزهای زمستان» دفاع نمی کرد. همچنین اگر بود از «یه حبه قند» و حتی فیلم «امروز» که برای اسکار رفته است دفاع نمی‌کرد. او اگر بود یک تنه می‌ایستاد و شمشیر می‌زد. سیاست زده نمی‌شد و قدمی ما را در مسایل نظری جلو می‌برد.

وی در پایان سخنانش به گذشته شهید آوینی اشاره و بیان کرد: بعضی فکر می‌کنند گذشته آوینی عیب است اما گذشته او ابدا عیب نیست چرا که اگر آن گذشته نبود به این شهادت نمی رسید.

در پایان این نشست به بهانه بزرگداشت سید مرتضی آوینی باشگاه مستند فرهنگسرای انقلاب اسلامی با حضور مریم امینی، حبیب احمدزاده، مصطفی دالایی، مسعود فراستی افتتاح شد.