تخت سلیمان اثری کم نظیر از اثر تاریخ تمدن ایران/ پایگاه پنج دوره تمدنی بشر

به گزارش خبرنگار مهر، تخت سلیمان به عنوان یکی از با ارزش ترین بناهای تاریخی ایران زمین در 42 کیلومتری شمال شرقی تکاب در آذربایجان غربی واقع شده که برای دیدن مجموعه آثار تاریخی تخت سلیمان از طریق تهران می‌توان مسیر جاده زنجان را در پیش گرفت، این بنا در 40 کیلومتری زنجان، سمت چپ جاده شهر سلطانیه قرار دارد.

اگر به سمت غرب نگاه کنید روستای احمد آباد سفلی با چشمه‌های آب گرم و زندان سلیمان مشاهده می شود، زندان سلیمان نیز که تپه‌ای است به ارتفای یکصد متر از سطح زمین و مخروطی شکل زمان ساسانیان محل قربانی یا نیایش موبدان زرتشتی بوده و البته بقایای بناهای دور مخروط زندان سلیمان، نشانگر اهمیت این محل مقدس است.

موبدان پس از نیایش در محل، حیوان در نظر گرفته شده را برای قربانی به جایگاه می‌بردند تا نذر آتشکده کنند، احتمالا دو هزار سال پیش مخروطی که امروز خالی از آب است و در دهانه تپه قرار دارد، پر از آب بوده و بقایای آب انبارها اطراف مخروط نشانگر غیر قابل استفاده بودن آب این دهانه و دریاچه درون آن است.

اما به مرور زمان و بر اثر حجم رسوبات با فرو ریختن دهانه، چشمه‌های این دریاچه که در عمق 100 متری قرار داشته‌اند بسته شده و مخروط کم کم به خشکی رفته است، آب دریاچه تخت سلیمان و زندان سلیمان هیچ کدام آشامیدنی نیست و تنها برای کشاورزی و به راه انداختن آسیاب‌های آبی اطراف قابل استفاده بوده است.

معبد آناهیتا در شمال شرقی دریاچه نیز حائز اهمیت است، چون آناهیتا، الهه آب، مورد احترام ایرانیان باستان بوده و برای وجود چنین معبدی باید دلیل خاصی وجود داشته باشد، بین دو قله در فصل بارش دریاچه‌ ای از آب برفهای ذوب شده دیده می‌شود و پایین‌تر، چشمه‌ ای وجود دارد که علت اصلی حضور معبد آناهیتاست.

این چشمه، آب آشامیدنی موبدان را تامین می‌کرده و نام کوه برگرفته از نام ملکه صبا، همسر حضرت سلیمان است، اما در شمال دریاچه تخت سلیمان، آتشکده آذرگشسب قرار دارد که مهمترین اثر تاریخی این مجموعه است و جلوی‌ آن، حیاط شمالی آتشکده و در شرق آن محل آتش مقدس است و در سمت شرق آتشکده تالار ستون داری قرار دارد.

مجموعه فرهنگی تاریخی تخت سلیمان تکاب ناحیه ای است به مساحت 124 هزارمتر مربع که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغولها بوده و به روایتی محل تولد زرتشت پیامبر است و علاوه بر بقایای آتشکده آذرگشسب شامل کوه زندان سلیمان، آبگرم تخت سلیمان و قلعه بلقیس نیز هست.

در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند، نام آتش‌هایی که در این آتشگاه‌ها نگهداری می‌شد یکی "برزین مهر" به معنای آتش عشق والا و ویژه برزیگران بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت، دیگری "فربغ" بود به معنای آتش فر ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود و سومی "گشسب" که در تکاب  آذربایجان قرار داشت.

آتشگاه آذرگشسب ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی بنام شیز یا گَنجک بر روی کوه اسنوند قرار داشت، آذرگشسب به معنای آتش اسب نر است، بر پایه افسانه‌های ایرانی این آتشگاه به این علت این طور نامیده شده است که کیخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد.

آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد. این محل هم اکنون تخت سلیمان نام دارد.

مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار می رفت اما در سال 624 میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد.

به کارگیری سنگ های تراشدار و آجرهای بزرگ در ساخت این بنای تاریخی و واقع شدن دریاچه عجیب و همیشه جوشانی به عمق 112 متر در وسط این مجموعه جلوه زیبا و خاصی به این مکان تاریخی بخشیده است، درجه حرارت آب این دریاچه در تابستان و زمستان یکسان و در حدود 21 درجه است و همین موضوع ثابت می کند که آب آن از سفره ای زیر زمینی در عمق بسیار زیاد تامین می شود.

این مکان تاریخی در زمان ایلخانیان و در دوره حکمرانی آقاخان در قرن هفتم هجری به عنوان تفرجگاه تابستانی مورد استفاده قرار می گرفت و این حکمران مغول با احداث بناهای مختلفی همچون سالن شورا، ایوان شرقی و ساختمانهای هشت و 12 ضلعی یکبار دیگر جان تازه ای به مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب بخشید.

آثار بناهای دوره‌ های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده است. مهم‌ترین آثار به جا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده است.

میراث جهانی تخت سلیمان در نزدیکی شهر تکاب در برگیرنده نشانه ها و بقایای استقرار انسان از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن 11 هجری بوده و بازدید از آن پنج دوره تاریخ تمدن بشر را برای علاقه مندان معرفی می کند،‌ تخت سلیمان تکاب به عنوان یکی از مهمترین و مشهورترین مراکز تاریخ تمدن ایران و جهان یکی از 9 اثر ملی ثبت شده کشور در فهرست آثار تاریخی جهان است.

این مجموعه فرهنگی - تاریخی به مساحت 124 هزار مترمربع که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغولها بوده در استان آذربایجان غربی قراردارد و به روایتی محل تولد زرتشت پیامبر است، تاریخ این مجموعه با تاریخ ایرانیان، ایتالیایی ها، یهود، مسیحیان و مغول ارتباط تنگاتنگی دارد.

دریاچه سحر آمیز و رمز آلود تخت سلیمان

چشمه تخت سلیمان هزاران سال پیش شروع به جوشیدن کرده و به تدریج بر اثر لعاب حاصل از ترکیبات موجود در آب، لبه بیرونی چشمه رسوب بسته و بالا آمده است. این روند هزاران سال ادامه یافته و باعث شده که آب چشمه گلدانی در پیرامون خود بسازد به نحوی که هم اینک ارتفاع تپه حاصل از روند فوق و همچنین عمق دریاچه ناشی از جوشش آب چشمه به حدود 62 متر می رسد.

با توجه به اینکه ارتفاع رسوب دور دریاچه از دوره ساسانی تاکنون، یعنی در طول 1400 سال گذشته حدود 12 متر افزایش یافته، می توان گفت: به ارتفاع گلدان دریاچه تقریبا در هر سال کمی کمتر از 9 میلیمتر افزوده شده است.

کوه بلقیس، جایگاه تخت بلقیس و برج دیده بانی تخت سلیمان

کوه بلقیس در 8 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان با دو قله بلند با ارتفاع ۳۲۰۰ متر و ۳۶۵۵ متر در ادامه سلسله کوههای شرق دریاچه ارومیه واقع شده، روی قله جنوبی استحکامات و قلعه تخت بلقیس قرار دارد.

ساختمان قلعه کاملا مدور واز سنگ بنا شده. لذا می توان تصور کرد که از این بنا به عنوان برج دیده بانی استفاده می شده. بین دو قله کوه دریاچه بسیار زیبایی که از ذوب شدن برف کوه‌ها بوجود آمده در بیشتر ماههای سال قابل مشاهده است هر چند در سالهای اخیر به جهت کمی بارش تابستانها آب دریاچه خشک می شود.

قلعه تخت بلیقیس در سال ۱۹۵۹ توسط فون دراوستن مورد بررسی قرار گرفت وبعد از آن همه ساله توسط هیئت باستان‌شناسی مورد بازدید قرار گرفت ودر سال ۱۹۶۶ و ۱۹۶۹ به وسیله دیتریش هوف بررسی و مساحی شد.

حصار استحکامات فضایی حدود ۵۰ در ۶۰ متر که به صورت پلکانی با ارتفاع زیادی ادامه یافته و در حدود ۹ ارک مشخص است. در درون حصار ساختمان تقریبا مربع شکل و ایوانی در جلو می توان دید که محور آن در جهت تخت سلیمان قرار گرفته در جلو بنا یک تراس چند طبقه قرار دارد که اتاقهای پناهگاه مانندی با سقف گنبدی می باشد.

 زندان سلیمان، زندان دیوان

در ارتفاع 65 متری این کوه دیواری مانند کمربند پس از حفاری مشاهده شده که طول این دیوار در حدود 800 متر است در همین ارتفاع آثار و بقایای ساختمانی زیادی که همگی از سنگ ساخته شده و به انضمام دروازه ورودی که در سمت جنوب کوه مشرف بر جاده با پله های عریض سنگی واقع شده که بسیار جالب توجه است.

ارتفاع هر یک از پله های فوق به طور متوسط 40 سانتیمتر است هنگام خاکبرداری از قسمت شرقی این کوه تعداد سه تمبوشه ی سفالی و نسبتا طویل به دست آمد که آب را به زمین های اطراف هدایت می کرده، و این خود دلیل بر آن است که در این محل دریاچه ای بوده است شبیبه دریاچه تخت سلیمان که به مرور ایام خشک گردیده. طول هر یک از ان تمبوشه های مزبور به 35 تا 40 سانتیمتر می رسد.

چندی پیش در اثر خاکبرداری از دامنه شرقی همین کوه خمره نیمه شکسته ای مشاهده شد، که داخل آن جسد جمع شده کودکی را نشان می داد، و این خود تا اندازه ای سابقه ی چند هزار ساله این محل، و قومی را که در این محل اسکان داشته اند را برای ما روشن می کند.

در دوران ماقبل تاریخ زیاد مرسوم بوده که کودکان خود را پس ازمرگ در خمره گذاشته و سپس دفن کنند. البته نظیر این عمل بر حسب اتفاق بسیار نادر و در زمان هخامنشیان هم اجرا می شده، ولی نمی توان جسد فوق را به آن ها نسبت داد. زیرا آثار دیگری که نسبت این جسد را به هخامنشیان بدهد، تا کنون به دست نیامده است در بدنه این کوه نیز هنگام حفاری مقدار زیادی خمره های شکسته بویژه تکه سفال های بدون لعاب دیده شد که همگی جمع آوری گردید.

لبه سنگی گودال حفره در برخی قسمت ها متورق شده، چنانکه مقدار زیادی از دیواره گودال در اضلاع جنوب و جنوب غربی به ارتفاع حدود هشت متر بر اثر زلزله به داخل حفره فرو ریخته و در چند قسمت نیز بخشی از این دیواره در حالت جدا شدن و ریزش است.

بقایای آثار معماری مربوط به معبد هزاره اول ق . م که در پیرامون طوقه احداث شده و مصالح آن از تخته سنگ و لاشه سنگ های درشت به شکل خشکه چین انتخاب گردیده و در مجموع معماری خشنی دارد، به شدت صدمه دیده است.

نکته قابل توجه دیگر در مورد کوه زندان وجود گاز و چشمه های گاز دار در داخل گودال است که هنوز هم دیواره های فرو نشسته یک چشمه گازدار در کف حفره زندان فعالیت دارد البته چشمه درون دهانه را در حال حاضر از ارتفاع 80 متری نمی توانیم مشخص کنیم،زیرا عمق آوار و لایه های رسوبی فروریخته به داخل حفره زندان، اجازه رویت آن را نمی دهد در حالت کلی زندان ساختار رسوبی بسیار مشابهی همانند وضعیت فعلی تخت سلیمان دارد.

 آتشکده آذرگشنسب؛ نماد وحدت در ایران باستان

آتشکده های ساسانی شکل شرعی معابد، مثل معابد یونانی یا رومی را ندارند آنها در مفهوم ایران باستان «آیدنه» یعنی پرستشگاه هستند و می توانند به شکلهای کاملا متفاوت از چهار طاقی های ساده تا آتشکده هایی با فضاهای زیاد بنا شده باشند.

جایگاه مقدس روی تخت، یعنی آذر گشنسب، نماد وحدت سرزمین ایران بوده و از آتشکده های بزرگ است، این آتشکده دارای اتاق های زیادی است در مرکز بنای آتشکده معمولا یک اتاق مربع به شکل یک چار طاقی با محراب آ تش ساخته شده است.

دومین اتاق ( یز شن ـ گاه ) است که در آن اتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نیست شعله ور حفظ می کردند. حیاطها، باغها، انبارها، سکونتگاههای موبدان و اتاقهای خزانه ی جایگاه مقدس فضاهای دیگر آتشکده هستنداز جلو ایوان جنوبی به چهار طاقی یعنی مرکز جایگاه مقدس از آجر ساخته شده است.

بخش مرکزی از یک اتاق مربع شکل با اضلاع هشت متر که زمانی داری سقفی گنبدی بوده است تشکیل می شود در هر ضلع اتاق یک طاق عریض قرار دارد که بنا به همین دلیل نیز چها طاقی خوانده می شود. دور این اتاق مرکزی یک دالان امتداد پیدا می کند که زمانی به وسیله نرده های باریکی از اتاق مرکزی مجزا بوده است.

در این اتاق مراسم نیایش بجا می آمده است یک گود چهار گوش در کفی از هشت ردیف آجر ایجاد شده که در آن آتشدان قرار می گرفته وچهار سکو با حفره هایی برای قرار دادن نوشابه ای که در مراسم نیایش نوشیده می شده قرار داشته است.

 معبد آناهیتا؛ معبد ستایش آب

معبد آناهیتا که معبد ستایش آب است، شباهت فراوانی به معبد آناهیتا در نیشابور دارد کاخ و تالار شاهی نیز به ایوان مداین شباهت دارد ولی کوچکتر از آن است.

اولین گزارش مربوط به انداختن اشیاء قیمتی در دریاچه تخت سیلمان، به دوران کورش کبیر پادشاه هخامنشی باز می گردد. طبق این گزارش در سال 547 قبل از میلاد، کورش پس از اینکه بر کروسوس پادشاه لیدیه پیروز شد، شاه شکست خورده را به ایران آورد و در مکانی بهنام "بارن"، نزدیک همدان اقامت داد و خزانه اشیاء قیمتی او را به عنوان نذر در آب دریاچه مقدس انداخت.

کروسوس، پادشاه لیدی، در تاریخ جهان به ثروتمند بودن معروف است او اولین پادشاهی است که به ضرب سکه پرداخت ثروت او به اندازه ای بود که هنوز هم اروپاییان اشخاص بسیار پولدار را به کروسوس تشبیه می کنند.

بنابراین این درصورتی که افسانه نذر کورش کبیر واقعیت داشته باشد، با توجه به اینکه در هیچ دوره ای از تاریخ امکان دسترسی به عمق این دریاچه وجود نداشته، می توان امیدوار بود که این گنج پیدا شود.

در دوره اشکانی نیز چندین گزارش از جنگ های بین امپراتوری روم و پادشاهی اشکانی گزارش شده است. بر طبق یکی از این گزارشات، داستان تاریخی "کلئوپاترا" و "آنتونی" که در تاریخ روم، مصر و جهان معروف است.

سردار رومی "آنتونیو"، در سال 36 قبل از میلاد به محاصره قلعه "گنزک" پرداخت. در جریان این محاصرات نگهبانان آتشکده مقدس هر زمان که احساس می کردند امکان سقوط قلعه وجود دارد، اشیاء قیمتی موجود در آتشکده و معبد ناهید را به داخل دریاچه می انداختند.

در دوره ساسانی نیز دست کم، یک بار قلعه تخت سلیمان به وسیله نیروهای روم شرقی به اشغال درآمده است بر طبق این گزارش در جریان جنگ های خسروپرویز با "هراکلیوس"، پادشاه روم، این قلعه به تصرف نیروهای رومی درمی آید (624میلادی). گمان می رود که موبدان آتشکده پیش از تصرف قلعه به وسیله نیروهای متخاصم، نذورات و گنج های موجود در آن را به داخل آب انداخته باشند.

در جریان جنگ های صدر اسلام و تصرف ایران به وسیله اعراب نیز، قلعه به محاصره نیروهای خلیفه دوم درمی آید،‌ از نگاه موبدان زرتشتی این دریاچه متعلق به ناهید (آناهیتا) الهه آبها؛ بوده، بنابراین ریختن اشیاء نذری به داخل آن اصولا به منظور حفظ این اشیای به وسیله صاحب آن تلقی می شده و جایز و مباح بوده است.

بعد از زوال حکومت ساسانی و پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان، این مجموعه عظیم که در جنگ های ایران و روم در زمان خسرو پرویز به شدت آسیب دیده بود، دیگر رمق تجدید حیات نیافت، اما تا قرن 4 ه. ق. تعداد اندکی از معتقدان آئین زرتشت در این محل اسکان داشته و آتشکده نیز در مقیاس کوچکتری مورد استفاده بوده، در زمان حکومت آباقاخان مغول با انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید، از این مکان مدتی به عنوان پایتخت تابستانی و تفرجگاه استفاده می شود. بعدها محل مذکور توسط عامه مردم به صورت شهرکی کم اهمیت با مشاغل متنوع تا قرن 11 ه. ق. ادامه حیات می دهد.

اگرچه گزارش هایی دال بر استفاده از این قلعه در دوره خلفای عباسی در دست است، لیکن تخت سلیمان در این زمان از اهمیت زیادی برخوردار نبوده. بعدها در دوره پادشاهی ایلخانان مغول در زمان "باقاخان"، دومین پادشاه این سلسله و برادرزاده هلاکوخان (680تا 663 ه. ق.)، قصر و عمارتی در کنار این دریاچه بنا گردید.

خوشبختانه امرای مغول آثار ساسانی را تخریب نکردند و ساختمان های خود را در کنار و یا بر روی این آثار بنا نمودند. از همین رو در حال حاضر بخشی از آثار دوره ساسانی در زیر آثار دوره ایلخانی مدفون است. وجود یا عدم وجود چنین آثاری را می توان با حفر گمانه های آزمایشی معلوم کرد باید توجه داشت که عمق این گمانه ها دسته کم می بایست 12 متر از سطح دریاچه باشد.

مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان در 42 کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی قرار دارد، قدمت این منطقه از لحاظ سکونتگاه انسانی به سه هزار سال پیش باز می گردد که ایام عید نوروز مکان مناسبی برای علاقمندان به آثار تاریخی است.