شیوع بالای مسمومیت گیاهی در کودکان/ گیاهانی که کشنده هستند

به گزارش خبرنگار مهر، دكتر كامبيز سلطاني نژاد دانشیار سم شناسي سازمان پزشکی قانونی کشور و دبیر انجمن سم شناسي و مسموميتهاي ايران و همچنین مشاور علمي ستاد مركزي اطلاع رساني داروها و سموم وزارت بهداشت، به تشریح گیاهان سمی در نقاط مختلف کشور پرداخت.

اهمیت مسمومیت با گیاهان تا چه اندازه است؟

گياهان به عنوان يكي از علل بروز مسموميتهای تصادفی بويژه در كودكان زير 5 سال محسوب مي شوند. در مطالعات انجام شده در آمريكا، علت 5 تا 10 درصد كل مسموميتهاي گزارش شده به مراكز كنترل مسموميت در اين كشور در اثر تماس و مصرف گياهان سمي بوده است. در كشور ما هر چند آمار دقيق و رسمي از شيوع مسموميتهاي گياهي وجود ندارد، ولي گزارشهاي موردي حاكي از بروز انواع مسموميتهاي اتفاقي و عمدي در اثر مصرف و یا سوء مصرف گياهان در مناطق مختلف كشور است. با توجه به شرايط اقليمي و تنوع آب و هوايي در كشور و وجود تنوع زياد گونه هاي گياهي، از طرفی افزايش گرايش مردم به مصرف انواع داروهاي گياهي و گياهان دارويي، سبب مصرف خودسرانه گیاهان در بزرگسالان با احتمال اثرات دارویی و در برخی از موارد مسمومیت می شود.

شیوع مسمومیت با گیاهان سمی به چه صورت است؟

مسموميت با گياهان در برخي از گروههاي سني و شغلي به ميزان بيشتري مشاهده مي شود. همانگونه كه ذكر شد مسموميت ناشي از گياهان در كودكان زير 5 سال شيوع بيشتري دارد. كنجكاوي ذاتي كودكان در اين محدوده سني و وجود جذابيت در شكل و رنگ بخشهاي مختلف يك گياه سمي مانند ميوه، دانه و برگ آن، سبب مي شود تا كودك به صورت اتفاقي و از روي كنجكاوي اقدام به بلع قسمتهاي مختلف يك گياه سمي نمايد. از نظر شغلي، بروز مسموميتهاي گياهي در كشاورزان، باغداران، شكارچيان و كارگران مزارع و گلخانه ها به علت تماس بيشتر با انواع گياهان سمي شيوع بيشتري دارد. قابل ذكر است بسياري از گياهان دارويي در صورتي كه به صورت خودسرانه و با مقادير بيش از حد مصرف شوند مي توانند سبب بروز مسموميت در انسان شوند. علاوه بر آن برخي از انواع گياهان تزييني مانند ديفن باخيا و خرزهره كه در باغچه ها ي منازل و آپارتمانهاي مسكوني كاشته و نگهداري مي شوند نيز مي توانند در صورت مصرف اتفاقي موجب بروز مسموميت در انسان شوند.

آیا در مسمومیت با گیاهان سمی باید به بیمارستان مراجعه شود؟

مسموميت با گياهان در بسياري از موارد از نظر شدت از نوع خفيف يا متوسط بوده و داراي ماهيت محدود شونده است، بطوريكه تنها در صورت درمانهاي اوليه و علامتي علايم و نشانه هاي مسموميت كاهش يافته و برطرف مي شوند. با اين وجود برخي از گياهان مانند شوكران، خرزهره، تاتوره، گل انگشتانه و كرچك قادر به ايجاد مسموميتهاي شديد و حتي كشنده در انسان هستند، كه اين امر خود نياز به انجام اقدامات درماني فوري و ويژه و انتقال سريع بيمار مسموم به يك مركز درماني را اجتناب ناپذير مي نمايد.

شدت مسموميتهاي گياهي بستگي به عوامل متعددي مانند خصوصيات گياه (مانند جنس و گونه گياه، سن گياه، شرايط آب و هوايي محل رويش گياه، مقدار و قسمتهاي مصرف شده گياه نظير ميوه، برگ، ريشه و دانه) و خصوصيات بيمار (مانند سن، جنس، سابقه بيماريهاي زمينه اي و خصوصيات ژنتيكي) دارد. به عبارت بهتر شدت مسموميتهاي گياهي در افراد مي تواند به صورت متفاوتي نسبت به هم ظاهر شوند.

وجود چه موادی در گیاهان سمی به آنها ماهیت سمی داده است و سمیت زایی گیاهان به چه صورت است؟

وجود مواد شيميايي با ساختار متنوع در گياهان به عنوان سموم گياهي مي توانند با تاثير بر سيستم هاي زيستي بدن موجب بروز اختلال و آسيب شوند. مهمترين اين مواد موثره از دسته آلكالوئيدها، اسيدهاي آلي، رزين ها و تركيبات شبه رزيني، مواد معدني و الكل ها هستند.

تعدادي از مهمترين گياهان موجود در كشور كه مي توانند سبب بروز مسموميت شوند شامل تاتوره، شاهبيزك و بذرالبنج از جمله گياهاني هستند كه در بسياري از نواحي كشور از جمله تهران، مناطق شمالي (استانهای گیلان و مازندران)، شمال غرب (استان آدربایجان شرقی و غربی) و مناطق شرقی کشور (استان سیستان و بلوچستان)  به صورت خودرو يافت مي شوند. اين گياهان به علت داشتن موادي از دسته آلكالوييدها  به نام هاي آتروپين، هيوسيامين و اسكوپولامين (كه در تمامي قسمتهاي گياه مانند ساقه، برگ و دانه آن موجود است) مي توانند باعث بروز مسموميتهاي خفيف تا شديد و حتي كشنده شوند. در صورت مصرف قسمتهاي مختلف گياه از راه خوراكي و يا استنشاقي (مانند استنشاق دود حاصل از سوختن برگهاي گياه به صورت سيگار كه در اين مورد بيشتر از بر گهاي گياه بذرالبنج استفاده مي شود) علايم و نشانه هاي مسموميت خفيف مانند خشكي دهان، تاري ديد، طپش قلب، احتباس ادراري، يبوست در فرد ظاهر مي شوند. در مسموميتهاي متوسط تا شديد علايم و نشانه هاي باليني به صورت بيقراري، پرخاشگري، توهم، افزايش دماي بدن، تشنج و اغما ظاهر مي شوند. افزايش دماي بدن بويژه در كودكان از علايم خطرناك مسموميت بوده و بايد به سرعت درمان شود.

شوكران كبير يا شوكران سمي يكي ديگر از گياهان سمي محسوب مي شود كه از دير باز آثار سمي آن براي انسان شناخته شده است. مسموميت با اين گياه جز مسموميت هاي شديد و كشنده محسوب مي شود. شدت مسموميت با اين گياه آنقدر زياد است كه در يونان باستان از عصاره برگهاي اين گياه براي اعدام محكومين به مرگ استفاده مي شود. بطوريكه در تاريخ آمده است سقراط فيلسوف شهير يوناني با نوشيدن عصاره اين گياه اعدام شد. برگ هاي گياه بخش سمي آن محسوب شده و علايم و نشانه هاي مسموميت به صورت افزايش ترشحات بزاقي، درد عضلاني، طپش قلب، فلج عضلات، كاهش سطح هوشياري، اختلالات كليوي و نارسايي تنفسي در بيمار ظاهر مي شوند.

دسته اي از گياهان نيز در صورت ايجاد مسموميت مي توانند باعث بروز اختلالات قلبي و عروقي شوند. مهمترين اين گياهان عبارتند از خرزهره و دارواش.

خرزهره يكي از مهمترين گياهان سمي موجود در كشور است. اين گياه كه به علت داشتن برگ ها و گل هاي زيبا در بسياري از مناطق كشور در پارك ها و باغ ها به عنوان یک گیاه زینتی كاشته  مي شود. این گیاه از نظر شكل ظاهري مشابه گياه زيتون است و در صورت مصرف مي تواند موجب بروز مسموميتهاي شديد و حتي كشنده گردد. مصرف خوراكي برگ ها، گل ها و شيرابه گلهاي گياه و حتي استنشاق دود ناشي از سوزاندن برگ ها و ساقه هاي گياه مي تواند سبب بروز مسموميت گردد. علايم و نشانه هاي مسموميت به صورت ضعف، بي اشتهايي، تهوع ، استفراغ، دردهاي شكمي و اختلالات قلبي شامل بي نظمي ضربان قلب مي باشد. در مسموميت هاي شديد كلاپس قلبي عروقي و مرگ نيز گزارش شده است.

دانه و هسته ميوه برخي گياهان مانند گيلاس، زردآلو و هلو بويژه در مواردي كه ميوه گياه نارس است حاوي موادي موسوم به "مواد سيانوژنيك" است. اين مواد در صورت مصرف خوراكي در معده، تحت اثر اسيد معده از خود سيانيد هيدروژن ايجاد مي كنند كه تركيبي بسيار سمي است. گزارشهايي مبني بر بروز مسموميت ناشي از سيانور در اثر خوردن هشت عدد هسته ميوه نارس زردآلو در كودكان وجود دارد. علايم و نشانه هاي مسموميت به صورت  تهوع، استفراغ، تنگي نفس، تعريق، خواب آلودگي، تشنج، اختلالات قلبي و تنفسي ظاهر مي شوند. از اين رو بايد از خوردن دانه ها و هسته هاي نارس اين گونه ميوه ها بويژه توسط اطفال جلوگيري نمود.

يكي ديگر از گياهاني كه مي تواند باعث بروز مسموميتهاي شديد در انسان شود، گياه "كرچك" است. این گیاه در خراسان، سیستان و بلوچستان و نواحی جنوب کشور پرورش داده می شود. از دانه هاي اين گياه  بعد از انجام فرآيندهاي متعددي "روغن كرچك" بدست مي آيد كه از  اين تركيب به عنوان يك داروي مسهل در طب استفاده مي شود. اما مصرف دانه هاي گياه به علت داشتن ماده اي بسيار سمي به نام " ريسين" مي تواند سبب بروز مسموميت هاي شديد منجر به مرگ در انسان شود.  خوردن 4-3 مغز دانه کرچک در کودکان و حدود 10 دانه آن در بزرگسالان می تواند سبب بروز مسمومیت شدید و حتی مرگ شود. قابل ذكر است ريسين يكي از قوي ترين سموم شناخته شدن با منشا گياهي مي باشد. اين ماده به علت داشتن ساختار پپتيدي در اثر حرارت بالا – مانند آنچه در فرآيند تهيه روغن كرچك انجام مي شود- از بين مي رود. ولي مصرف دانه هاي گياه مي تواند هم از طريق بروز واكنش هاي حساسيتي در افراد مستعد و هم به علت داشتن ماده سمي ريسين، سبب بروز مسموميت در انسان شوند. خوردن دانه با پوسته سالم اثرات سمی کمتری دارد، ولی اگر در صورت جویدن، باعث آسیب به پوسته دانه گردد، مسمومیت شدید رخ می دهد. علايم و نشانه هاي مسموميت شامل اختلالات گوارشي( تهوع، اسهال، دردهاي شديد شكمي و سوزش لب ها) و در نهايت از دست دادن آب بدن، كاهش قند خون و هموليز است.

" گل حسرت" يا " سورنجان" يكي ديگر از گياهاني است كه مي تواند در صورت مصرف سبب ايجاد مسموميت در انسان گردد. تمام قسمت هاي گياه داراي ماده" كولشي سين" است. در صورت مصرف خوراكي گياه علايم و نشانه هاي مسموميت به صورت تهوع ، استفراغ، دردهاي شكمي، اسهال، اختلالات خوني و قلبي و ريزش مو( به صورت تاخيري) ظاهر مي شوند.

دسته اي ديگر از گياهان يه علت داشتن مواد شيميايي خاصي در برگ ها ي خود بويژه در برجستگي هاي روي برگ موسوم به " تريكوم" باعث بروز عوارض پوستي در هنگام تماس پوست بدن با برگ يا شيرابه حاصل از شكستن برگ ها مي شوند. . گياهاني مانند فرفيون، گزنه، كوزل، پيچك سمي و فلفل تزييني از اين دسته مي باشند.  سوزش، خارش،  درد، قرمزي و تاول از مهم ترين اين عوارض محسوب مي شوند.

برخي از گياهان تزييني كه در محيط كار و يا آپارتمان هاي مسكوني نگهداري مي شوند مي توانند در صورت مصرف خوراكي در اطفال باعث مسموميت شوند. يكي از مهم ترين اين گياهان " ديفن باخيا" است كه در كشور ما در بسياري ادارات، آپارتمانها و منازل به عنوان گياه تزييني نگهداري مي شود. اين گياه داراي برگ هاي پهن و بزرگ به رنگ هاي زرد و قهوه اي بوده كه به علت داشتن بلورهاي " اكسالات كلسيم" در آنها، در صورت مصرف خوراكي مي تواند سبب افزايش ترشحات بزاقي ، تورم شديد در لب ها، گلو و حنجره شود و در مواردي به علت ايجاد تورم شديد سبب انسداد راه هاي هوايي و خفگي شده است.

برخی از گونه های آزالیا - گیاهی که به عنوان گیاه زینتی در آپارتمانها، گلخانه ها و باغات پرورش داده می شود- به علت داشتن مواد سمی موسوم به  آندرومدوتوکسین در برگها و حتی شهد گل های این تیره از گیاهان می تواند در صورت مصرف خوراکی سبب بروز مسمومیت در انسان می شوند. حتی در برخی از کشورها مانند ترکیه و کره شمالی مواردی از بروز مسمومیت های دسته جمعی در کودکانی که از عسل تولید شده از زنبورهایی که از شهد این گیاهان تغذیه نموده اند، گزارش شده است.  علایم و نشانه های مسمومیت در این موارد شامل: احساس سوزش در دهان، سیلان بزاق، تهوع، استفراغ، اسهال، ضعف عضلانی، اختلال دید، افت فشار خون، کاهش ضربانات قلب، تنگی نفس، تشنج و اختلالات شدید قلبی و تنفسی که در برخی موارد می تواند کشنده باشد.

گل صدتومانی نیز از جمله گیاهانی زینتی است که جزء گیاهان سمی محسوب می شود. تمام قسمتهای این گیاه به علت داشتن مواد سمی از دسته گلیکوزیدها در صورت مصرف خوراکی می توانند سبب بروز مسمومیت با علایم و نشانه هایی مشابه مسمومیت با آزالیا شوند.

علاوه بر مسموميتهاي حاد ناشي از گياهان، برخي از آنها مانند گياهان تيره آفتاب پرست (هليوتروپيوم) که در بسیاری از مناطق کشور مانند دامنه های زاگرس به صورت خودرو وجود دارند، در صورت مصرف طولاني مدت خوراكي مي توانند سبب بروز بيماريهاي مزمني مانند سيروز كبدي و سرطان كبد در انسان شوند.