پیدایی تهران در گذر تاریخ در نشست تخصصی شورا بیان شد

به گزارش خبرگزاري مهر، استاد عبدالله انوار تاریخ نگار و تهران شناس برجسته، پیدایی تهران را در غالب سه موضوع. چگونگی پیدایش لغت تهران، تاریخ تهران و چگونگی پیدایش تهران مطرح کرد

وی در ابتدا به اکتشافات تاریخی در خصوص وجود تهران در زمان پیش از ورود اسلام اشاره کرد و گفت:از شواهد اینگونه بر می آید که در تهران مردمان متمدنی قبل از میلاد مسیح زندگی می کردند که تمدن آنها به تمدن سینج سمنان باز می گردد.

وی ادامه داد: در دهه چهارم باستان شناسی در تپه های مشرف به قیطریه تعدادی قبر متعلق به 1500 سال پیش از میلاد مسیح یافت شد که خبر از وجود زندگی در این مکان می داده است حتی در دروس  منزل مخبر السلطنه نیز از این قبور یافت شد. به هر روی تهران از توابع ری بوده که ری از شهر های کهن جهان به شمار می آید.

انوار همچنین به نگارش لغت تهران اشاره کرد و افزود:از آثار و شواهد تاریخی اینگونه بر می اید که نگارش تهران درست تر از طهران بوده است.

وقتی از اعتماد السلطنه پسر فتحعلی شاه پرسیده شد که نگارش تهران به چه صورت درست بوده در پاسخ گفت چون تهرانی ها  در زیر زمین  زندگی می کردند که غالبا یک شیوه دفاعی در برابر دشمنان هم به شمار می آمده پس ته به معنای زیرین درست است و ته ران یعنی زیر زمین نایمده شدن آن درست  است.

استاد انوار در ادامه به چگونگی پیدایش تهران از منظر تاریخی پرداخت و گفت: در منابع جغرافیا از آن به عنوان متالک و ممالک یاد می شود نمی توان شواهدی دال بر وجود تهران در قبل از پایتخت شدنش پیدا کرد اما در کتب تاریخی ، تاریخنامه ها و سفر نامه ها شواهد بسیاری در قرون مختلف یافت می شود.

وی با اشاره به شواهد تاریخی دال بر وجود تهران گفت:  در علم الانصاب شخصی را پیدا کردیم که در 241 هجری قمری به دنیا آمده و در 310 هجری قمری از دنیا رفته به نام محمد بن احمد بن  حمال بن سعید انصاری تهرانی دولابی . وقتی در تاریخ بیهقی به مکاشفه می پردازیم مشاهده می کنیم محمود غزنوی سپاه خود را در دولاب مستقر می کندکه آمده دولاب از ناحیه ری . در 555 هجری قمری نیز در انصاب سمعانی آمده تهران ناحیه ای از ری است بنابراین می توانیم استدلال کنیم تهران و دولاب در مجاورت هم هستند.

استاد انوار ابراز کرد: اینکه تهران در بالادست قرار داشته یا دولاب ،نیز می توان به کتاب راحت الصدور استناد کرد وقتی که در 561 قزل ارسلان قصد عظیمت می کند آمده است که در بالای تهران که دولاب است لشکر خود را گذراد. پس می بینیم که دولاب بالاتر از تهران بوده است.

همچنین در پارت نامه ابن بلخی از تهران سخن به میان آمده همچنانکه گفته شده انار ناحیه کوار (منطقه ای در فارس )به مانند انار تهران است.

وی در ادامه عنوان کرد: همچنین در سال 631 هجری در تاریخ ابن اسفندیار آمده که افراسیاب آنجا که دولاب تهران است لشگر گذاشت. پس می بینیم که تهران در متون تاریخی فراوان یاد شده است.

این تهران شناس همچنین با اشاره به وضعیت تهران در دوران مغول اشاره کرد به گونه ای که رونق تهران از این دوران آغاز شد. انوار در تشریح این دوران خاطر نشان کرد: با آغاز حمله مغول در سال 631 شهر هایی نظیر ری و نیشابور به واسطه پیشگری از حمله های احتمالی با خاک یکسان شد و از این جا می توان گفت شکل گیری تهران آغاز گشت چرا که جمعیت ری به سمت تهران سرازیر شدند.

در این دوران نیز متون تاریخی زیادی یافت شده که در آن از تهران اسم برده شده است.از جمله به اطراق غازان خان در تهران و یا وصف مردمی سرکش که در ته زمین زندگی می کنند در اثار زکریای قزوینی.

انوار همچنین اشاراتی به دوران تیموری داشته و یاد اور شد:  در ظفر نامه تیموری آمده وقتی امیر تیمور سه بار به ایلخانان حمله می کند هر سه بار مرکز فرماندهی اش را در تهران مستقر می کند و از تهران نیروی پیاده جمع آوری می کرده است.

انوارد ادامه داد: در این دوران وضف تهران را می شود در سفر نامه ی سیاحان از جمله کلاویخو دید. آنجا که کلاویخو در سال 808 تهران را شهری پر آب و گرم  توصیف می کند. وی می نویسد تهران ناحیه ی آبادی است و از درخت چنار هم اسم می برد. همچنین در کتب تاریخی آمده تیمور هم ناحیه تهران و دماوند را به پسرش یا دامادش بخشید.

انوار در ادامه به دوران صفویه اشاره کرد و افزود: بعد از شاه اسماعیل که بیشتر دوران زندگی خود را در جنگ گذراند، پسرش شاه تهماسب سفر هایی به امامزاده حمزه جد اعلای صفویه  و حضرت عبدالعظیم داشته  و برای اینکه بر سر مدفن این امام زاده برود از تهران عبور کرد به طوریکه شیفته تهران شد. شاه طهماسب سه بار به تهران سفر کرد که در سفر سوم در سال 961 قمری دستور داد تهران را محصور کنند و بدین ترتیب برای تهران 114 بارو ساخته شد که در هر بارو یک سوره قران به نیت 114 سوره قرآن قرار داده شد.

بنا بر اسناد تاریخی در آن دوران محیط تهران 6 هزار گام بوده که از این 114 بارو 40 عدد در جنوب ، 21 عدد در شرق ، 31 عدد در شمال و 22 عدد در غرب جانمایی شدند. فاصله بین برج ها نیز 53 گام بوده است.

در این هنگام نیز دروازه های 4 گانه دوره تهماسبی نیز برای تهران ساخته شد که بر این اساس حد تهران از دروازه جنوبی مقابل بازار عباس آباد، ، دروازه شرقی مقابل بازار نایب السلطنه ، دروازه شمالی ابتدای پامنار کنونی و دروازه غربی نیز مقابل بازارچه قوام الدوله قرار داشت. بر این اساس می توان گفت حدود تهران بر مبنای خندق هایی که جلوی دروازه ها حفر می کردند از شمال خیابان چراغ برق کنونی ، از شرق خیابان سرچشمه ، از غرب حافظ کنونی و از جنوب خیابان شوش بوده است که این حدود تا زمان ناصر الدین شاه تهران را محصور می کرده است. بد نیست بدانید چاله میدان یا چاله حصار که امروز به یک اصطلاح تبدیل شده جایی بوده که خاک ساخت بارو ها را از آنجا برداشت می کردند.

در این زمان بود که تهران به شهر تبدیل شد چرا که قبل از آن مجموعه ای از قصبات بود. در کتاب احسن التواریخ نیز به کرات به تهران در دوران صفوی اشاره شده است.

در دورهٔ شاه عبّاس اول نیز  (۹۶۶ تا ۱۰۰۷ خ.) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی بنا شد، در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند .

عبدالله انوار در اشاره تاریخی به تهران در دور نادر  شاه افزود: نادر شاه 3 بار از تهران گذشت که نخستین بار آن مربوط به جنگ مهماندوست بود که از شاهکار های نظامی نادر به شمار می آید. لازم به ذکر است در دوران حکومت افغان ها در ایران دروازه ای در تهران به نام اشرف ساخته شده بود که حوالی خیابان باب همایون بود.تهرانی ها  در حمله افغان ها مقاومت زیادی از خود نشان داده بودند.

نادر بار دوم در جنگ توپال بود که به تهران وارد شد. در این جنگ نادر از عثمانی شکست خورد. در بار سوم نادر در حرکت به سمت جنگل های مازندران از تهران گذشت. نادر تهران را به پسر خود رضا قلی میرزا در 1153 سپرده بود.

استاد انوار در ادامه به وقایع تهران در زمان زندیه اشاره کرد و گفت: کریم خان در 1172 توانست بر رقبای خود غلبه کند ، در زمان کریم خان ساخت حصر گلستان در چهار باغ عباسی آغاز می شود که به نوعی پایه گزار کاخ گلستان هم بود. عمارت کریم خانی در کاخ گلستان یادگار همان زمان است. کریم خان 4 سال مرکز حکومت خود را تهران قرار داد و در سال 1176 به شیراز عزیمت کرد و آغا محمد خان را نیز با خود به شیراز برد.

در 1200 و یا بنا به روایتی در 1212 آغا محمد خان قاجار  وارد تهران شد و تهران را پایتخت خود کرد.

استاد انوار در تشریح دلایل پایتختی تهران گفت: از لحاظ استراتژیک تهران یکی از مطلوب ترین نقاط برای پایتختی بود چرا که سه چهارم آن محصور کوهها بود و بهترین سد برای جلوگیری از ورود دشمنان.

دلیل دوم این بود که تهران نزدیک ایلات ترک ساوه و فلج بود و دلیل سوم هم این بود که تهران به یک منبع بزرگ کشاورزی یعنی ورامین نزدیک بود.

بعد از مرگ آغا محمد خان پادشاهی به فتح علی شاه رسید ، آمارها  نشان می دهد در این زمان تهران 15 هزار نفر جمعیت داشته که در این زمان نیاز به ساخت خانه تبدیل به بحرانی برای فتح علی شاه شد. وی برای این منظور از معماران اصفهان برای ساخت خانه استفاده کرد. ساخت کاخ نیاوران و لاله زار در این دوره شروع شد.

جیمز موریه نویسنده کتاب حاج بابا در لندن حاج بابا در اصفهان می گوید من در سفارت انگلستان می بینم که ایرانی ها دو باغ می سازند باغ نگارستان که در مجاورت سازمان برنامه کنونی است و باغ قصر که در چهاراه قصر واقع بود.

تهران در زمان ناصر الدین شاه تهران دستخوش تغییرات بسیاری شد که از جمله می توان به گسترش و توسعه شهر اشاره کرد.

استاد انوار در این زمینه گفت: در 1288 قمری ناصر الدین شاه حس کرد که تهران باید گسترش پیدا کند که بر این اساس در جشنی که در میدان مشق برگزار کردند این موضوع را به اطلاع همه رساندند و با کلنگ نقره ای رسما توسعه ی تهران آغاز شد. حصار ناصری در این زمان بود که تهران را فرا گرفت.

بر اساس این اقدام ناصر الدین شاه 1500 قدم از سمت شمال ، 1500 قدم از سمت جنوب ، 1500 قدم از سمت شرق و 1500 قدم از سمت غرب به تهران افزوده شد به گونه ای که این حصار تا زمان رضا شاه باقی ماند.