توکل؛ مترجمی که زبان فارسی را جوان کرد/ کم کاری در معرفی الگوهای فاخر

به گزارش خبرنگار مهر، در سال 1303 در کوچه علیه اردبیل کودکی به دنیا آمد که بعدها با ورود به عرصه ادبیات به همراه دو دوست خود رضا سید حسینی و محمد قاضی به سه تفنگدار نهضت ترجمه ایران شهره یافتند.

شهرتی که تا به امروز قوام داشته و در نسل های بعد نیز الگوهای کارکردی این مترجم در میان جوان ترها به عنوان مکتبی علمی قلمداد می شود.

عبدالله توکل در خانواده ای تجارت پیشه در اردبیل متولد شد. تا ششم ابتدایی را در مدرسه های صداقت و هدایت و دوره اول متوسطه را در دبیرستان هدایت اردبیل گذراند. بعد از اتمام تحصیلات در دبیرستان صفوی موفق به کسب دیپلم کلاس پنجم علمی شد.

در ادامه ششم ادبی را در دبیرستان دارالفنون تهران سپری کرد. تحصیلات دانشگاهی خود را ابتدا در دانشکده حقوق آغاز کرد، اما آن را نیمه کاره رها کرد و برای تحصیل زبان به دانشکده ادبیات رفت. مدتی نیز در دانشگاه واشنگتن درس انگلیسی و روش تدریس زبان خواند.

ورود حرفه ای به عرصه ترجمه و نقد ادبی

به گفته مدیر عامل موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل با وجود فراز و نشیب تحصیلی، توکل در نهایت مسیر فعالیت حرفه ای خود را یافته و به شکلی متفاوت نهضت ترجمه در ایران را آغاز می کند.

محمود محمد هدایتی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: علاوه بر ترجمه از زبان های فرانسه و انگلیسی حضور این چهره شاخص در عرصه داستان نویسی نیز غیر قابل انکار است. تا جایی که توکل در نگارش ادبی بسیاری از نویسندگان بعد از خود نیز تاثیر قابل توجه گذاشته است.

وی با بیان اینکه توکل بر این باور بود مترجم به جز ترجمه باید کتابخوان هم باشد تا به بهبود و پیشرفت کیفیت ترجمه کمک کند، افزود: وی ترجمه خود را از میان کتبی که مطالعه می کرده و نسبت به ادبیات آن شناخت می یافته انجام می داد.

مقابله با حلقه های گمشده ادبیات فارسی

یکی از شاخصه های فعالیت ادبی توکل مقابله با حلقه های گمشده ادبیات فارسی بود. بطوریکه به عقیده یکی از مترجمان و نویسندگان اردبیلی، توکل یکی از افرادی بود که با ناخالصی های ادبیات فارسی در مبحث ترجمه مقابله کرد.

رضا علیزاده به یاد دارد که در یك مجلس ادبی، علیرضا حیدری مدیر نشر خوارزمی با این مضمون به مرحوم توكل حمله كرد كه "او مترجم خوبی نبود. من یك بار رفتم و دیدم توكل هنگام ترجمه از لغت نامه فرانسه به عربی استفاده می‌كند."

به گفته این مترجم این البته عیب نیست كه حسن است و نشان می‌دهد كه توكل اصلا به دیكسونرهای موجود فرانسه به فارسی قناعت نمی‌كرده و در صورت لزوم دیكسونرهای دو زبانۀ دیگر را هم کنکاش می کرده است.

وی تاکید دارد که مترجم‌هایی مانند توكل این نقدها را در مقابل آنچه وظیفۀ خود برای پیراستن فارسی می‌بینند، به جان می‌خریدند.

همین عقیده بود که توکل ضعف زبان را نه از چشم زبان فارسی، بلکه از نسل جوانی می دید که به جای درس خواندن و رشد هرچه بیشتر، کتاب های قدیمی را کنار می گذارند و با این کار سبب ایجاد "حلقه های گمشده" زبانی در زبان فارسی می شوند.

برای نمونه از اسامی محلی که برای نامیدن پرندگان، حیوانات یا ماهی ها وجود دارد، در میان این حلقه های گمشده نام می برد و معتقد بود نباید برای ترجمه این نام ها به پانویس هایی چون "نوعی پرنده، نوعی حیوان، نوعی ماهی" بسنده کرد.

آشنایی با ادبیات زبان مبدا و مقصد

با وجود اینکه توکل به ترجمه آثار فرانسوی شهرت دارد، اما فعالیت ادبی وی محدود به ترجمه ادبیات فرانسه نبوده و این مترجم زبان فرانسه را رابطی برای آشنایی با ادبیات سایر ملل می دانست.

علیزاده یکی از ویژگی های کاری وی را آشنایی با ادبیات زبان مبدا و مقصد عنوان می کند و معتقد است توكل هم زبان خارجی خوب می‌دانست و به دو زبان فراسه و انگلیسی مسلط بود و هم زبان فارسی را خیلی خوب می‌نوشت. و این به‌نظر خیلی‌ها عجیب است. كسانی كه زبان مادری‌شان غیر از فارسی است، به‌خاطر عشق و علاقۀ خودشان به فارسی، فارسی‌نویس‌های برجسته‌ای هستند.

به گفته یک فعال حوزه ادبیات منظور توکل از آموختن زبان مبدا و مقصد ترجمه آموختن فرهنگ و دانش اجتماعی و حتی مسائل خانوادگی جامعه است.

فرهناز خدایی تصریح کرد: در ادبیات ترجمه عدم آشنایی با زبان غیر خودی موجب می شود در بیشتر مواقع مترجم نتواند حال و هوای ادبی متن را انتقال دهد.

وی تصریح کرد: این توصیه توکل که مترجمان جوان باید بتوانند به زبان غیر خودی کتاب بنویسند بر همین اساس است که در وضعیت ترجمه فعلی اغلب نسبت به آن بی توجهی می شود.

در عین حال علیزاده معتقد است همین موضوع دلیل اصلی مطالعات جنبی توکل در کنار فعالیت ترجمه بود.

وی افزود: حرف او كه به مترجمان جوان توصیه می‌كرده به‌ازای پنجاه كتابی كه می‌خوانید یكی را ترجمه كنید، معروف است.

علیزاده معتقد است البته توكل جزء استثنائات آن دوره است كه تحصیلات مرتبط با كاری كه می‌كرده داشت و تقریبا هیچ‌ یك از مترجمان آن دوره در رشتۀ مرتبط از دانشگاه فارغ التحصیل نشده بودند.

وی تاکید کرد: ولی باز هم این به معنی این نیست كه اگر فلسفه یا علوم اجتماعی یا ادبیات ترجمه می‌كردند، این رشته‌ها را بلد نبودند و هنوز كتاب‌های این مترجمان در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.

از بین بردن سنت درازه گویی در ترجمه

اما یکی از مهمترین خدمات توکل به ترجمه ایران مقابله با سنت درازه گویی و پرطمطراقی ادبیات باب صفوی در ترجمه بود.

به گفته علیزاده قبل از سال 1320 متون كهن فارسی به ‌كنار، كتاب‌های زیادی به آن معنا در جامعه نبود و در طی این 70 سال در سایۀ نهضت ترجمه‌ای كه شروع‌ كنندگانش امثال توكل بودند کتب جدید وارد بازار شد.

وی با بیان اینکه امروزه در خیلی از زمینه‌های علوم انسانی و ادبیات كتاب داریم و می‌توانیم با افكار اندیشمندان و فیلسوفان دنیا آشنا شویم، اضافه کرد: در سایۀ همین نهضت، قابلیت های زبان فارسی هم توسعه پیدا كرده است.

علیزاده به یاد دارد که در مصاحبه‌ای به مرحوم توكل گفته بودند فلان كتابی را كه شما ترجمه كرده بودید دوباره ترجمه كرده‌اند. گفته بود "حتما ترجمه بهتری است. كتاب را من پنجاه سال پیش ترجمه كرده بودم. در طی این مدت زبان فارسی خیلی دگرگون شد،. زبان پنجاه سال پیش، زبان امروز نیست."

توکل علاوه بر سرمایه اشراف بر زبان و آگاهی از فرهنگ مبدا برای مترجم، داشتن گنجینه ای هر چند کوچک از واژگان زبان مقصد را نیز ابزار کار اهل قلم می داند تا حتی الامکان از اشتباهات ناشی از سوءتفاهمات زبانی و فرازبانی پیشگیری شود.

ساماندهی مجموعه کتب توکل در کتابخانه مرکزی اردبیل

توکل در اواخر عمر مجموعه آثار ترجمه و گنجینه کتابخانه خود را به کتابخانه شیخ صفی اردبیل اهدا کرد، گنجینه ای که بعد از سال ها نگهداری در انبارهای متروکه این روزها برای بازدید کتابخوان ها ساماندهی می شود.

سرپرست امور کتابخانه های عمومی استان اردبیل این خبر را در حالی عنوان کرد که آثار نویسندگان استان در نمایشگاه دائمی تحت عنوان گنجینه نویسندگان اردبیلی در محل کتابخانه مرکزی اردبیل به نمایش در می آید، نویسندگانی که بسیاری از آنها داشته های ادبی خود را مدیون قله های رفیع ادبیات از جمله توکل می دانند.

عبدالله توکل در شهریور سال 1387 در زادگاه خود اردبیل بدرود حیات گفت.

او آثار نویسندگان بزرگ زیادی را ترجمه کرده که از آن میان می توان به اونوره دو بالزاک، استاندال، ایروینگ شاو، آندره ژید، اشتفان زوایک، فون شامیسو، هنری میلر، ماکسیم گورکی، آناتول فرانس و ساگان اشاره کرد.

بسیاری از دوستداران وی به یاد دارند که مجلس ترحیم این شخصیت بزرگ ادبی در نهایت سکوت و بی خبری مسئولان استانی و اهالی ادبیات برگزار شده است، دلیلی که نشان می دهد هنوز در زمینه تکریم و معرفی الگوهای فاخر به نسل جوان کم کاری می شود.

................................

گزارش: ونوس بهنود