به گزارش خبرگزاری مهر، همواره سؤالهای زیادی وجود دارد که ذهن افراد را به خود مشغول می کند، گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر برخی از پرتعدادترین سؤالاتی که توسط مردم از مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی پرسیده می شود را برای آگاهی مخاطبان ارائه می کند.
پرسش: آیا واقعا مادر امام سجاد(ع) ایرانی و دختر یزدگرد ساسانی است؟
با رجوع به منابع مختلف شیعه و سنى درمى یابیم که از میان ائمه شیعى بیشترین اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(ع) وجود دارد تا جایى که برخى از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام(۱) و برخى دیگر تا شانزده(۲) نام براى مادر آن حضرت(ع) ذکر کرده اند(۳).
مجموع این نامها چنین است: ۱. شهربانو، ۲. شهربانویه، ۳. شاه زنان، ۴. جهان شاه، ۵. شه زنان، ۶. شهرناز، ۷. جهان بانویه، ۸. خولة، ۹. برّة، ۱۰. سلافة، ۱۱. غزالة، ۱۲. سلامة، ۱۳. حرار، ۱۴. مریم، ۱۵. فاطمة، ۱۶. شهربان.
با آنکه در منابع تاریخى اهل سنت بر روى نامهایى چون سلافة، سلامة، غزاله بیشتر مانور داده شده است،(۴) اما در منابع شیعى و به خصوص منابع روایى آنها، نام شهربانو بیشتر مشهور شده است. بنا به نوشته برخى از محققان(۵) اولین بار این نام در کتاب «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار قمى (متوفى۲۹۰ ق) دیده شده است.(۶) بعدها محدث معروف شیعى یعنى کلینى (م ۳۲۹ ق) روایت همین کتاب را در کتاب کافى آورد.(۷) بقیه منابع یا از این دو منبع بهره گرفته و یا آن که روایاتى ضعیف و بدون سند معتبر را در نوشتههاى خود آورده اند.(۸)
در این روایت چنین آمده است: «چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براى تماشاى او سر مى کشیدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگریست، دختر رخسار خود را پوشید و گفت: اف بیروج بادا هرمز (واى، روزگار هرمز سیاه شود)! عمر گفت: این دختر مرا ناسزا مى گوید و بدو متوجه شد! امیرالمؤمنین(ع) به عمر فرمود: تو این حق را ندارى که به او آسیبی برسانی، به او اختیار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنیمتش حساب کن. عمر به او اختیار داد. دخترآمد و دست خود را روى سر حسین(ع) گذاشت. امیرالمؤمنین على(ع) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلکه شهربانویه باشد.
سپس به حسین(ع) فرمود: اى اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روى زمین براى تو متولد مى شود و على بن حسین(ع) از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) مى گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارسى».(۹)
این روایت از دو جهت سند و متن محل بحث واقع شده است. از جهت سند در آن افرادى مانند ابراهیم بن اسحاق احمر(۱۰) و عمرو بن شمر وجود دارند که متهم به غلو شده و از سوى علمای شیعه مورد تأیید واقع نشده اند.(۱۱)
اما از جهت متن اشکالاتی دارد بدین شرح :
- اسارت دخترى از یزدگرد، به شدت محل تردید است.
- اسارت چنین دخترى در زمان عمر و به ازدواج امام حسین(ع) درآمدن در این زمان نیز غیرقابل قبول است.
- در هیچ یک از منابع معتبر شیعى به جز این روایت، لقبى با عنوان «ابن الخیرتین» براى امام سجاد(ع) نقل نشده است.
آیا در اینجا نمى توان نوعى ایرانى گرایى افراطى را دید که به خیال خود به جهت پیوند خوردن نسل ساسانیان با نسل پیامبر(ص) در امام سجاد(ع)، خواسته اند آن حضرت(ع) را به عنوان «خیر اهل الارض» معرفى کنند؟
اینگونه نقدها بر گزارشهاى حاوى نام شهربانو باعث مى شود تا این گزارشها را از ساحت ائمه(ع) به دور و آن را ساخته دست حدیث پردازان بدانیم و نام شهربانو را براى مادر آن حضرت(ع) نفى کنیم.
درباره نَسَب مادر امام سجاد(ع) نیز منابع متقدم تاریخى و روایى دچار اختلاف گشته اند. برخى مانند یعقوبى (متوفى ۲۸۴ ق)(۱۲)، محمد بن حسن قمی(۱۳) ، کلینى (متوفى ۳۲۹ ق)(۱۴)، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى ۲۹۰ ق) علامه مجلسی(۱۵)، شیخ صدوق(متوفى ۳۸۱ ق)(۱۶) و شیخ مفید (متوفى ۴۱۳ ق)(۱۶) او را دختر یزدگرد دانسته اند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند. این نَسَب تقریباً در میان منابع متأخر به عنوان یک شهرت فراگیر جاى خود را باز کرده است؛ به گونه اى که میدان اظهار وجود براى دیدگاه هاى مخالف نگذاشته است.(۱۷)
در مقابل این قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دیدگاههاى دیگرى مانند سیستانى، سِندى و یاکابلى بودن او را متذکر شده و بسیارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنیز صاحب فرزند) از او یاد کردهاند. (۱۸)برخى نامهاى بزرگان ایرانى هم چون سبحان، سنجان، نوشجان و شیرویه را به عنوان پدر او ذکر کردهاند.(۱۹)
براى نقد و بررسى این نَسَب نمى توانیم به بحثهاى سندى این گزارشها تکیه کنیم؛ زیرا هیچ یک از اقوال داراى سند مستحکمى نیست. علاوه بر آن که بیشتر کتابهاى تاریخى همانند تاریخ یعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مىکنند.
بنابراین باید فقط از راه محتوا به بررسى آن ها پرداخت که در این راستا اشکالات زیر خود را نشان مىدهد:
۱. مهمترین اشکال اختلاف این گزارشها در ذکر نام اوست که منابع مختلف پیش گفته اسامى گوناگونى همانند شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کردهاند. و این نشان مىدهد که این مطالب، سازندگان مختلف با انگیزه هاى یکسانى داشته است که همان تعصب ایرانىگرى و ارتباط دادن میان ایرانیان و امامان(ع) از راه نَسَب بوده است تا به خیال خود فره ایزدى را از ساسانیان به امامان شیعه منتقل سازند.
۲. اختلاف این گزارشها در زمان اسارت او نیز یکى دیگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دیگر در زمان عثمان و برخى مانند شیخ مفید آن را در زمان خلافت حضرت على(ع) دانسته اند.( ۲۰)
۳. اصولاً کتابهایى مانند تاریخ طبرى و الکامل ابن اثیر که به صورت سال شمار جنگهاى مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهاى مختلف ایران نشان داده اند، در هیچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمى پردازند؛ با آن که این مسأله، بسیار مهمتر از حوادث جزئى است که به آن ها اشاره شده است. این نکته جعلى بودن گزارش اسارت دختران یزدگرد را تقویت مىکند.
۴. برخى از نویسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان یزدگرد سوم، دخترانى با نامهاى ادرک، شاهین و مردآوند براى او ذکر مى کنند که اولاً با هیچ یک از نامهایى که براى مادر امام سجاد(ع) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانیاً خبرى از اسارت آنها در تمام نوشته هاى خود به میان نمى آورد.(۲۱)
۵. از مهمترین اسناد تاریخى که مىتوان درباره مادر امام سجاد(ع) به آن استناد کرد، نامه هاى منصور به محمد بن عبدالله معروف به «نفس زکیه» است که رهبرى مخالفان طالبى (اولاد ابوطالب) را در مدینه بر عهده داشت و همیشه میان او و منصور نزاع و درگیرى بود.
در یکى از این نامه ها که منصور قصد ردّ ادعاهاى محمد مبنى بر افتخاریه نَسَب خود را داده چنین مىنگارد: «ما وُلِدَ فیکم بعد وفاة رسول الله(ص) افضل من على بن الحسین و هو لِاُم ولد».(۲۲) یعنی، بعد از رحلت پیامبر خدا(ص)در میان شما شخصیتى برتر از على بن حسین (امام سجاد(ع)) ظهور نکرده، در حالىکه او فرزند ام ولد (کنیز داراى فرزند) بود.
جالب آن است که هیچ اعتراضى - نه از سوى محمد و نه از سوى دیگران - به این فقره شنیده نمى شود که على بن حسین(ع) فرزند کنیز نبود؛ بلکه فرزند شاهزادهاى ایرانى بود! در حالىکه اگر این داستان واقعیت داشت، حتماً محمد بن عبدالله براى پاسخ دادن، به آن استناد مىکرد.
مجموعه این قرینه ها ما را به این نتیجه مى رساند که دست جعل در ساختن مادرى ایرانى با این اوصاف براى امام سجاد(ع) دخالت داشته و عمداً دیدگاههاى دیگر درباره مادر آن حضرت(ع) - به ویژه دیدگاههایى که او را از کنیزکان بلاد دیگر همانند سند مى داند - نادیده گرفته است. در حالىکه تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از کنیزان سِند یا کابل مى دانستند.(۲۲) بدین سان اظهار نظر قطعی درباره ایرانی بودن امام سجاد مشکل و دلایل و قراین خلاف آن را اثبات می نماید. اگر چه مشهور آن است که شهر بانوی دختر یزگرد همسر امام سجاد (ع) می باشد و علت شهرت آن می تواند پیوند نسل ایرانی به بنی هاشم و خاندان پیامبر و همچنین حضور ایرانیان در کربلا باشد بدین معنا که هم مادر امام سجاد و هم خود حضرت در کربلا حضور داشته و این افتخار بزرگ برای ایرانیان است.
همچنین وجود بارگاه منتسب به شهربانو در شاه عبدالعظیم می تواند موجب این شهرت باشد و حال آنکه در این باره باید بگوییم که تقریباً تمام منابع متقدم شیعى - که به زندگانى مادر امام سجاد(ع) پس از اسارت پرداخته اند - چنین نگاشته اند: او در هنگام تولد امام(ع) در همان حالت نفاس از دنیا رفت.(۲۳) و نیز چنین گفته اند: یکى از کنیزان حضرت على(ع) به عنوان دایه به بزرگ کردن او پرداخت و مردم خیال مى کردند که او مادر امام(ع) است و بعد از آنکه آن حضرت او را شوهر داد، فهمیدند که او دایه امام(ع) بود، نه مادر او. (۲۴) بنابراین، قطعاً از دیدگاه منابع معتبر، حضور مادر امام(ع) در کربلا منتفى است؛ حال با هر نام و نسبى که مى خواهد باشد.
از مطالب قبل و اثبات عدم حیات مادر امام بعد از تولد امام(ع) خود به خود این موضوع روشن مى شود. همچنین از سوى محققان معاصر با دلایل قطعى ثابت شده است که بقعه بى بى شهربانو - که در کوهستان شرق رى معروف به کوه بى بى شهربانو پدیدار است - هیچ ربطى با مادر امام(ع) ندارد و بنایى است که در قرون بعدى ساخته شده است. چنانکه تاریخ ساخت صندوق منبت کارى آن سال ۸۸۸ ق را نشان مى دهد و درب منبت کارى آن کار عهد صفوى است و الحاقاتى از هنر دوره قاجاریه دارد.(۲۵)
عدم ذکر چنین بقعه اى در آثار شیخ صدوق - که خود سالیان دراز در رى مى زیسته و به آن آشنایى کامل داشته - مؤید دیگرى بر عدم وجود این بقعه در قرن چهارم و در زمان شیخ صدوق (متوفى ۳۸۱ ق) است. دیگر نویسندگانى هم که به ذکر احوال عبدالعظیم حسنى و شخصیتهاى بزرگ مدفون در رى پرداخته اند، نامى از چنین بقعه اى نبرده اند.
این احتمال وجود دارد که در قرون بعدى زنى پارسا با نام شهربانو در این مکان دفن شده و با گذشت سالیان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(ع) - که در آن زمان مشهور به شهربانو بوده - اشتباه گرفته اند و یا برخى این اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگیزه هایى به تقویت آن پرداخته اند.(۲۶)
پی نوشت:
۱- ملاآقا دربندى، اکسیر العبادات فى اسرار الشهادات، ج ۳، ص ۱۱۰.
۲- همان.
۳- شهیدى، سیدجعفر، زندگانى على بن الحسین(ع).
۴- زندگانى على بن الحسین(ع)، ص ۱۰ و ۱۱.
۵- مقاله «حول السیدة شهربانو» نوشته شیخ محمد هادى یوسفى، مندرج در مجله رسالة الحسین(ع)، سال اوّل، شماره دوّم، ربیعالاول ۱۴۱۲
۶-.بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۸-۱۳
۷-: افتخارزاده، محمودرضا، شعوبیه ناسیونالیسم ایران، ص۳۰۵ که از منابعى چون انساب الاشراف بلاذرى، طبقات ابنسعد، المعارف ابنقتیبه دینورى و الکامل مبرّد اسامى فوق را نقل مىکند
۸- شهیدى، زندگانى على بن الحسین(ع)، ص ۱۲
۹- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹، ح ۲۰.
۱۰ - اصول کافى، ج ۲، ص ۳۶۹
۱۱- شعوبیه ناسیونالیسم ایرانى، ص ۲۸۹-۳۳۷.
۱۲- با استفاده از ترجمه حاج سید جواد مصطفوى (اصول کافى، ج ۲، ص ۳۶۹).
۱۳ - آیت الله خویى، معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۲۰۲ و ج ۱۳، ص ۱۰۶.
۱۴- همان.
۱۵- تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۳۰۳.
۱۶ -تاریخ قم، ص ۱۹۵
۱۷- اصول کافى، ج ۲، ص ۳۶۹.
۱۸- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۹
۱۹- عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۸
۲۰- الارشاد، ص ۴۹۲
۲۱- زندگانى على ابن الحسین(ع)، ص ۱۲.
۲۲- شعوبیه، ص ۳۰۵.
۲۳- حول السیدة شهربانو، ص ۲۸.
۲۴- شعوبیه، ص ۳۲۴.
۲۵- همان، ص ۳۰۴.
۲۶- الکامل فى التاریخ، ج ۲، ص ۵۷۰.
نظر شما