«تاریخ جامع ایران» تکرار وقایع نیست/ استفاده از منابع مادی ومکتوب

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب تاریخ جامع ایران حدود ۱۴ سال است که در حال تهیه و تحریر است. این کتاب که مشتمل بر۲۰ جلد و حدود ۲۰ هزار صفحه است شامل دو بخش یعنی تاریخ پیش از اسلام و تاریخ پس از اسلام است که هر کدام از این قسمت ها توسط یک سرویراستار، مدیریت شده است. بخش پیش از اسلام این مجموعه عظیم و ارزشمند که شاید یکی از نیاز های اساسی برای محققان رشته های مختلف در حوزه های مختلف باشد را دکتر محمود جعفری دهقی استاد تاریخ دانشگاه تهران و عضو شورای عالی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی به عهده داشته اند. دکتر دهقی درباره اهمیت و ضرورت این اثر، همچنین چگونگی شکل گیری آن با ما به گفتگو نشسته است که متن آن در ادامه آمده است؛

* اساساً تاریخ جامع به چه معناست؟

فکر می کنم منظور شما این است که تاریخ جامع ایران چه ویژگی هایی دارد. تاریخ جامع ایران اثری ملی است که حاصل ۱۴ سال تلاش حدود ۱۷۰ تن ازبزرگترین پژوهشگران و تاریخ نگاران ایرانی و غیر ایرانی است. این مجموعه صرفاً تکرار وقایعی که در کتب کهن آمده نیست بلکه تلفیقی از دیدگاه های متکی به واقعیات عینی و مستند تاریخی همراه با نگرش و تحلیل و تفسیر مورخان صاحب نام از این واقعیت هاست. در واقع به قول فلاسفه، هنر تاریخ همین است. این اثر سترگ مجموعه ای از وقایع و تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از کهن ترین ایام تا انقراض دوران قاجار است. در این مجموعه هم به منابع مکتوب و هم به منابع مادی استناد شده است.

*چه ضرورتی احساس کردید که به این مسئله پرداختید؟

نظر به اینکه ایرانیان همواره نقش بسیار مهمی در تحولات جهانی داشته اند و جهان ایرانی شامل مجموعه بزرگی در گستره فرهنگ و تمدن جهانی است، تاریخ و تمدن این سرزمین همواره مورد توجه جهانیان بوده است. بسیاری از ایران شناسان شرق و غرب درباره تاریخ ایران تألیفاتی منتشر کرده اند. با این حال لازم بود اثری جامع به دست خود ایرانیان فراهم گردد تا زوایا و جلوه های گوناگون تمدن تاریخ ساز ایرانی به جهانیان عرضه گردد. افزون بر این، ضروری بود که تاریخ جامع ایران، جهان بینی ایرانیان و دستاوردهای مادی و معنوی آنان را طی هزاران سال بررسی کند و به رشته تحریر درآورد تا به این ترتیب، نقش ایرانیان را به عنوان یک نیروی عظیم و تأثیرگذار در تحولات جهانی نمایان سازد.

*دوره های تاریخ پیش از اسلام را به چند مرحله یا دوره تقسیم کرده اید و روشتان در این کار برچه اساسی بوده است؟

پنج مجلد از این مجموعه بیست جلدی به تاریخ ایران باستان و پانزده مجلد به تاریخ ایران در دوران اسلامی اختصاص یافته است. روش کار در این بخش پنج جلدی بدین قرار بوده که تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره ای از کهن ترین روزگاران تا آغاز دوران اسلامی بررسی و تحلیل شود. بنابراین، نظر بر این بوده که هریک از مجلدات این مجموعه به یکی از تحولات فوق اختصاص یابد. اگر چه گاه به واسطه حجم مجلدات کتاب گاهی این تقسیم کاری میسر نبوده است.

*محققینی که در این مرحله با شما همکاری کرده اند که زمان طولانی هم حدود ۱۴ سال به طول انجامیده چند نفر بوده اند و انتخاب این افراد بر چه اساسی بوده است؟

پژوهشگران و تاریخ نگاران ایرانی و غیر ایرانی که در تدوین این اثر عظیم ما را یاری کرده اند بیش از یکصد و هفتاد تن بوده اند. ملاک انتخاب این دانشمندان سابقه علمی و چگونگی آثار آنها و تمایل آنها به همکاری در این مهم بوده است. بدیهی است که امکان جلب توجه و علاقه این پژوهشگران به واسطه دانش دوستی و فرهنگ پروری جناب آقای بجنوردی، سرپرست محترم مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی و ترغیب و تشویق همکاران دانشمند ایشان در شورای عالی این مرکز بوده است.  

 *کدام دوره تاریخ پیش از اسلام بیشترین وقت را از شما گرفت؟

تاریخ امپراتوری هخامنشی و نقش آن در ایجاد تمدن جهانی در عهد باستان به واسطه گستردگی و کمبود اطلاعات بیشترین زمان را به خود اختصاص داد.

*دوره تاریخی ای مانند اشکانیان را که آثار چندانی از آن در دسترس نیست چگونه بررسی کردید؟

با وجود قلت داده های علمی مربوط به عهد اشکانی آثار ارزشمندی دربارۀ تاریخ اشکانی به وسیله پروفسور شیپمن، ولسکی و مؤلفین تاریخ ایران کمبریج تدوین یافته. با این همه دربارۀ این دوران مهم تاریخی آگاهی های اندکی در دست است. امید است با کاوش های باستان شناسی و پژوهش های زبان شناسی و تاریخی بتوان به آثار تازه ای دست یافت تا بدین ترتیب، هم به این بخش و هم به دیگر بخش های تاریخ جامع ایران پرتو بیشتری افکنده شود. 

*از باستان شناسی و رشته هایی که با تاریخ در ارتباط هستند تا چه اندازه استفاده کردید؟

بخش قابل توجهی از این اثر به باستان شناسی ماد و هخامنشیان تا اواخر عهد ساسانی اختصاص یافته است. با این همه در این مجموعه از دانش تاریخ، باستان شناسی، زبان شناسی، جامعه شناسی و مردم شناسی، دین شناسی، هنر و دیگر شاخه های علوم انسانی و اجتماعی استفاده شده تا مجموعه ای حتی الامکان جامع و در خور تاریخ و تمدن والای ایران و مردم بزرگ این سرزمین فراهم گردد.

*اگر نکته خاصی در هر کدام از مراحل کار برایتان مهم بوده است بفرمایید

نکته ای که باید اضافه کنم این است که در گذشته آثار گرانبها و ارزشمندی درباره تاریخ ایران تدوین شده که هریک از جهاتی حائز اهمیت اند. تاریخ طبری در تاریخ عالم از محمدبن جریر طبری و تلخیص و ترجمه آن به نام تاریخ بلعمی از ابوعلی بلعمی و در دوران معاصر تاریخ ایران باستان به وسیله مشیر الدوله پیرنیا و در بیرون ایران تاریخ ایران کمبریج که بوسیله گروهی از نویسندگان اروپایی تدوین شده. اما هیچیک به جامعیت و کمال تاریخ جامع ایران نبوده است. 

دو دیگر اینکه دبیرخانه دائمی تاریخ جامع ایران در انتظار نظرات و نقدهای عالمانه صاحبنظران خواهد بود. از هم اکنون موضوع افزایش مقالات و آثار علمی دانشمندان در جهت تکمیل و تهذیب این اثر ملی در دستور کار ویراستاران این اثر ملی قرار خواهد گرفت.

گفتگو از خداداد خادم