علم و نظريه به طور قطع بايد آزموده و راستی آزمايی شود

به گزارش خبرگزاری مهر، جلسه «بررسي نقش و جايگاه مباني نظري در پايان نامه هاي كارشناسي ارشد و رساله هاي دكتري» به همت انجمن علوم سياسي ايران «شعبه زنجان» و با همكاري معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد زنجان با حضور دکتر سيدجلال دهقاني فيروزآبادي استاد تمام روابط بين الملل دانشگاه علامه طباطبایي برگزار شد.

در آغاز جلسه دکتر دهقانی با بیان این که جايگاه مباني نظري در پايان نامه هاي كارشناسي ارشد و رساله هاي دكتري ذاتاً يك بحث فرانظری است و اینکه نظريه چه نقشي مي تواند در پژوهش داشته باشد، پرسشي برون نظري قلمداد می گردد، عنوان داشت: اين گونه بحثها، اصطلاحاً فرا نظري گفته مي شود به اين معنا كه اگر نظريه اي در مورد يك نظريه ارائه شود به فرا نظريه (Meta theory) موسوم است. پرسشهايي مانند يك نظريه چگونه ساخته و پرداخته مي شوند. آيا نظريه تحت تأثير عوامل بيروني است؟ يا عوامل بيروني را تحت تاثير قرار مي دهد؟ رابطه ي بين نظريه و عمل چيست؟ همه در چارچوب فرا نظري قابل بحث هستند.

دکتر دهقانی در ادامه از ارتباط این موضوع با روابط بین الملل سخن به میان آورده و عنوان می دارد: برخي معتقدند كه اين مباحث ارتباطي به رشته ي روابط بين الملل ندارند، اما تلقي من اين است كه اين يك نظر شخصي است، از آن جايي كه بحث هاي فرا نظري تا اندازه ي قابل توجه ي انتزاعي و فلسفي هستند فهم آنها تا حدي دشوار است. برخي ديگر نيز معتقدند كه بحث هاي فرا نظري ما را از بحث اصلي روابط بين الملل دور مي كند. اما من بر اين باورم كه هم بحثهاي اصلي روابط بين الملل و هم بحث هاي فرا نظري هر دو لازم مي باشند.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی در ارتباط با نقش و جايگاه نظريه ها در پژوهش به ويژه پايان نامه و رساله ها، پرسشهایی اساسی طرح می نماید كه آيا نظريه در پژوهش تأثيري دارد يا خير ؟ همچنين به لحاظ فرا نظري اصولا ما چه تعريفي از نظريه داريم؟ آيا در رشته روابط بين الملل و اين حوزه مطالعاتي چيزي بنام نظريه آنگونه كه به تعريف پوزيتيويستي از آن عادت كرده ايم وجود دارد؟

دکتر دهقانی فیروز آبادی در مقام پاسخ اظهارداشت: آنهايي كه طرفدار نظريه به معناي علمي هستند اذعان مي كنند كه در رشته ي روابط بين الملل چنين نظريه اي  فعلاً وجود ندارد، برخي نيز در تلاشند كه چنين نظريه اي را عرضه كنند، نظريه اي كه بر اساس يك سري گزاره هاي تجربي به روش استقرايي آزموده شود. به طو كلي در وهله ي نخست اگر نظريه اينگونه تعريف شود كه واقعيت را تبيين و توصيف نمايد،  چنين نظريه اي فعلاً در حوزه مطالعات روابط بين الملل وجود ندارد و بسياري از نظريه هايي كه داعيه ي نظريه دارند امروز با چالش جدي مواجه اند. ما تعريف خاصي از نظريه داريم كه بيشتر در علوم تجربي و طبيعي كاربرد دارد. رفتار گراها در يك برهه اي در صدد بودند كه آن  را در حوزه ي روابط بين الملل به كار گيرند و براساس آن علم و پژوهش را سامان بخشند. بسياري از منابع و پژوهش هاي دهه شصت ميلادي شبيه آمار و رياضي بوده، و بسياري از مطالب ساده در قالب فرمول رياضي بيان مي شده است، چرا كه تلقي از نظريه و پژوهش اين بوده كه پديده ها را بايد اندازه گرفت و براساس آن تبيين كرد و به زبان رياضي بيان نمود، همين تلقي بسياري از پايان نامه ها  را تحت تاثير خود قرار داده بود. پژوهش هاي اين دهه همه به اين صورت هستند.

وی در تعریف نظریه عنوان کرد: يك تعريف موثق از نظريه عبارت از اين است كه نظريه مجموعه اي از گزاره ها و مقولات و مفاهيم منسجم و منطقي است كه ايده مشخصي را در مورد روابط بين الملل بيان مي كند و پرسشهاي خاصي را مطرح كرده و ذهنيت ما را شكل مي دهد و يكسري مفاهيم و مقولات را ايجاد مي كند. از اين منظر نظريه در چارچوب يك سري گزاره ها و مفاهيم بيان مي شود. از اين روپست مدرنها استدلال مي كنند كه معرفت ما فراتر از زباني است كه مي بينيم. به عبارت بهتر شناخت ما به اندازه زباني است كه مي توانيم با آن حرف بزنيم، يعني هر آنچه را كه آدمي مي خواهد بيان كند در قالب زبان مي ريزد و اين قالبهاي زبان است كه شناخت ما از واقعيتها را شكل مي دهد. نتيجه اينكه امروز در علوم سياسي و روابط بين الملل تعريف پوزيتيويستي از نظريه تنها تعريف نيست و اينكه علم و نظريه به طور قطع بايد آزموده شود و راستي آزمايي گردد.

دکتر دهقانی در ادامه با بیان اینکه نباید ارزشها و علایق در موضوع پژوهش و سیر تکمیلی آن دخالت داشته باشد، گفت: تلاش ما بايد اين باشد كه ارزشهايمان را در موضوع پژوهش دخالت ندهيم، هر چند در مکانی رشد كرده و تربيت یافته، و فرآيند جامعه پذيري ما به گونه اي بوده است كه ناخودآگاه می تواند در موضوع پژوهشها تأثیر بگذارد و ما باید در صدد كاستن آن باشيم. واقعيت اين است كه قوانين و واقعيتهاي عيني فارغ از علايق ما وجود دارند و اين كاري است كه پوزيتيويستها سعي مي كنند در روابط بين الملل انجام دهند. اين قوانين هم عين همان قوانين عيني است. يعني مانند يك قاعده ي كلي فرا زماني و فرامكاني است مانند نيروي جاذبه زمين. بنابراين ما يك قاعده كلي پيدا مي كنيم و بعد اجزا و مصاديق را ذيل آن قرار مي دهيم و سپس بي آنكه به سراغ پژوهش برويم دست به نتيجه گيري مي زنيم مثلا مي گوييم دموكراسيها با يكديگر نمي جنگند، آيا پرسش اين است يا در عالم واقعيت هم اينگونه است؟ و هيچ متغير ديگري هم در آن تاثير ندارد؟

وی تصریح کرد: بنابراين امروزه اين ادعا كه پژوهش عيني امكان پذير است و عينيت از ذهنيت جداست و مي توان نظريه را از عمل تفكيك كرد، با چالش جدي روبرو شده است. امروزه بسياري بر اين اعتقاد دارند كه ما چه بخواهيم و چه نخواهيم نظريه ها تحت تأثير ارزش ها قرار دارند از همين رو بدون اينكه ما بخواهيم نوعي نظريه ي ارزش دار مطرح است. به هر صورت پژوهش هايي كه ما مي كنيم بايد دردي از جامعه بشري را حل كند. اگر متعاقب قرار دادهاي  وستفالي دولت ملت هاي مدرن تشكيل نشده بودند، روابط بين الملل امروزه چگونه بود؟ ما به اين گونه سيستم عادت كرده ايم اما سيستم دولت ـ ملتها مي توانست به گونه اي ديگر باشد، امكان هاي ديگري هم وجود داشت كه ما روابط بين الملل را به گونه اي ديگر سامان دهيم اما چون به اين عادت كرده ايم فكر مي كنيم كه يك نوع بيشتر نيست در حالي كه نظريه هاي پست مدرن و انتقادي سعي مي كنند همين نكته را گوشزد نمايند. ما در تعامل با يكديگر و به صورت بين الاذهاني مي توانيم واقعيتهايي را خلق كنيم و قاعدتا مي توانيم آنها را تغيير دهيم پس حداقل بخشي از واقعيت اجتماعي را ما مي سازيم در اين صورت به معرفت عيني بايد به ديده ي ترديد نگريست.

در ادامه این جلسه که با حضور علاقه مندان و دانشجویان رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل استان زنجان برگزار شد دهقانی در باب کاربرد نظریه و این که اگر واقعیت عینی باشد و بشود از طریق دیدگان آن را مشاهده کرد، دیگر چه نیازی به نظریه وجود دارد اظهار داشت: ما دسترسي مستقيم به واقعيت نداريم، دسترسي به واقعيت توهمي بيش نيست، واقعيتها خودشنان سخن نمي گويند، در ميان انبوهي از اطلاعات در حوزه روابط بين الملل ما كداميك را بايد انتخاب كنيم. اينجاست كه ناخودآگاه نظريه اي در ذهنمان وجود دارد، يا اينكه خودآگاه نظريه اي را انتخاب مي كنيم كه وظيفه ي انتخاب اطلاعات را انجام دهد. ما دو نوع ايدئولوژي نهان و آَشكار داريم، که تاكيد ما بيشتر بر ايدئولوژي آشكار است در حاليكه آنچه كه ما نمي دانيم ايدئولوژي است، كه تاثير گذارتر است. يكي از خفي ترين اعمال قدرت آن است كه طرف مقابل نداند كه بر وي اعمال قدرت مي شود. ذهنيت ما به گونه اي شكل گرفته كه واقعيتها را براساس آن مي بينيم يعني ما براساس آنچه كه در ذهنمان است اطلاعاتي را كسب مي كنيم و براساس ذهنيت خود آنرا تأيل مي كنيم و اين نكته مهمي است.

 شايان ذكر است كه متغير هاي بسيار زيادي بر يك  حادثه و پديده هاي بين المللي تاثير مي گذارد و ما در صدد تحليل اين موضوع هستيم كه متغيرها را چگونه انتخاب كنيم. مهمترين كاركرد اين نظريه اين است كه به ما مي گويد كدام متغير مهم است و كدام متغير مهم نيست.

در نهایت دکتر سید جلال دهقانی فیروزآبادی ضمن تشکر و قدر دانی از برگزارکنندگان این جلسه و حسن انتخاب موضوع و ضرورت پرداختن بر چنین مباحثی گفت: روابط بين الملل، مجموعه اي از علوم ديگر است. دانشمند روابط بين الملل  به علومي چون جامعه شناسي، روانشناسي و اقتصاد و حتي الهيات و فلسفه نياز دارد او بايد آنها را به صورت كاربردي بداند که در نظريه ها از آنها بهره ببرد. نظريه اي كه براي پايان نامه و رساله اي انتخاب مي شود، روش را نيز مشخص مي كند، يكي از مهمترين اشكالات رساله ها و پايان نامه ها اين است كه يك نظريه انتخاب مي شود اما روش ديگري كه متناقض با آن نظريه است در پيش گرفته مي شود. جايگاه نظريه و نقش مباني نظري در رساله ها و پايان نامه هاي دانشجويي كاربست نظري است. نظريه، نقشه راهي است كه به ما مي دهد. در چارچوب نظري موضوعات بايد مشخص شود و ارزشي نبايد با آن برخورد كرد.