خبرگزاری مهر، گروه استانها- عباس ایمانی پارسا: در بخش نخست گفتگوی خبرنگار مهر با جمشید شمسی‌پور خشتاونی پژوهشگر ۵۷ ساله گیلانی است که بیشتر با شعرهای تالشی‌اش شناخته شده است، به ضعف‌های جدی در خصوص روایت «ابراهیم فخرایی» از نهضت جنگل اشاره و بیان شد که هرچند این روایت نادرست محل استناد فیلم‌ها و سریال‌هایی درباره این برهه زمانی شده اما، از نظر تاریخی خیلی‌ها را به اشتباه انداخته است.
در ادامه صحبت با این پژوهشگر حوزه تاریخ «جنگل»، وی به کمرنگ شدن نقش «تالش‌ها» در روایات تاریخی درباره این نهضت اشاره و مطالب جدیدی را مطرح می‌کند که خواندنش خالی از لطف نیست.
چرا شما معتقدید آنچه در«در میان رز» فیلمبرداری شده، موجب گمراهی پژوهشگران متأخر شده است؟
یکی از پژوهشگران ما اول بار در ماهنامه گیله وا -که یک مجله پژوهشی است- و بعداً در کتابی که سال ۱۳۸۷ منتشر کرد، تصویر خانه‌ای را برجسته کرد که به گفته اهالی میان رز، «حیدر خان عمواوغلی» ۶۴ روز در آن اسیر بوده است. حیدر خان یکی از سران نهضت در سال آخر بود که گفته شده زمانی که کمیته پنج نفره (کمیته‌ای که قرار بود بین بلشویک‌های افراطی رشت و میرزا و دیگر جنگلیان مستقر در فومنات صلح برقرار کند) در ملاسرا جلسه داشتند؛ وی قصد ترور میرزا را داشته است که البته محاسبه همین عدد هم خالی از ابهام نیست.
با استناد به همین تصویر فیلمبرداری سریال «قویدل» در میان رز صورت گرفت و یک سال و نیم هم زمان برد. حتی برخی اهالی میان رز داوطلبانه در این فیلم بازی کردند. مردم میان رز دیالوگ‌هایی را که «قویدل» در طول ساخت فیلم به آنها یاد داده بود، در ذهنشان به گونه‌ای به خاطر سپرده‌اند که بعد از ۳۰ سال باور مند شده‌اند واقعاً حیدر در خانه «عموصالح» اسیر بوده است. امروز هم هر پژوهشگری به قصد تحقیق میدانی به میان رز برود، باز اهالی میان رز تاکید می‌کنند حیدر اینجا اسیر بوده است. خود من هم خانه‌ای را که در آن فیلمبرداری شده از نزدیک دیده‌ام و با صاحبخانه و هم با اهالی صحبت کرده‌ام.
یکی از اهالی که پدرش نقش نگهبان حیدر عمواوغلی را در فیلم بازی کرده، هنوز دیالوگ‌های همان فیلم را برای محققان میدانی بازگو می‌کند. وقتی گفتگوهای اهالی میان رز درباره نهضت را کنار نوشته‌های فخرایی می‌گذاریم، مشابهت فیلم ساخته شده بر اساس داده‌های فخرایی هویدا می‌شود.
خانه «صالح صلاحت» که در آن فیلمبرداری شده حدود ۶۰ سال از ساخت آن می‌گذرد و به گفته صاحب خانه در تجدید بنا تغییراتی هم یافته، ولی چرا برای پژوهشگران ما سمبل محل اسارت حیدر می‌شود؟ زیرا پژوهشگران ما تنها به روایت‌های شفاهی مردم میان رز استناد می‌کنند.
بیشتر توضیح می‌دهید؟
ببینید، امیر قویدل برای ساخت فیلمش، خانه‌های زیادی را جستجو کرد تا بالاخره خانه «صالح صلاحت» مورد پسند واقع شد. هنوز هم در روستای میان رز خانه‌های زیادی مشابه آنچه در فیلم قویدل می‌بینید، وجود دارد. به نظر من، آنچه امروز از روستای «میان رز» به نام پژوهش نهضت جنگل باز تولید می‌شود، نشأت گرفته از سریالی است که در میان رز تولید شد. این باز تولیدِ اشتباهات تاریخی از آنجا نشأت می‌گیرد که اهالی منطقه به دیالوگ‌هایی که در طول ساخت فیلم به آنها آموزش داده شده است، باورمند شده‌اند و حرفهایشان به صورت روایت‌های قهوه خانه‌ای مرتب برای محققان میدانی باز تولید می‌شود. یک پژوهشگر باید بتواند نقل‌های قهوه خانه‌ای را از اصل ماجرا تمیز دهد.
بالاخره این مردم بخشی از هویت و تاریخ آن منطقه هستند و نمی‌توان تمام روایت‌های آنها را متأثر از سریال دانست اینطور فکر نمی‌کنید؟
ببینید یکی از مورخان عزیز ما، به نقل از همان «منابع محلی» از قول شعبانعلی خانوانه ای معروف به «سیاه شعبان» که نگهبان حیدر در زمان اسارت بود، نوشته است؛ «ما حیدر را به دستور حسن خان... در طبقه زیرین خانه‌ای... زندانی کردیم» وقتی محلی‌های میان رز نقش سیاه شعبان یعنی نگهبان حیدر را بازی می‌کردند، در طول سال‌ها نقل دیالوگ‌های شفاهی را به نسل بعد خود منتقل کرده‌اند و مسلماً در گذر زمان میان رزی‌های جوانتر، باور مند شدند که واقعاً حیدر در همان خانه اسیر بوده و به دستور حسن خان آلیانی کشته شده است.
متاسفانه یکی دیگر از پژوهشگران نیز همین خانه راسمبل محل اسارت حیدر و شخص حسن خان را عامل قتل حیدر معرفی کرده است. حتی دکتر شاهپور آلیانی، نوه حسن خان، هم دچار همین اشتباه شده و در کتابش، غیر مستقیم پدربزرگ خود را عامل قتل حیدر معرفی می‌کند. ولی سؤال اینجاست چرا هیچ کدام از این مورخان عزیز در مورد محل دفن حیدر به نتیجه واحد نرسیده‌اند!؟ یکی می‌نویسد در روستای «پیشه مسجد» دفن شده فخرایی می‌نویسد، در «توسه کله» دفن شده، کیش دره‌ای ها هم می گویند در زادگاه حسن خان دفن شده است، یکی هم معتقد است در جنگل رها شده و... و.
من قبلاً هم گفته‌ام، در جوانی حرف‌های متناقضی از زبان خود سیاه شعبان، یعنی نگهبان حیدر عمواوغلی شنیده بودم. یک بار در سال ۱۳۵۹ به تنهایی و بار دیگر در سال ۱۳۶۰ همراه پیرمردی به نام «غفار پاشنا» که هنوز در قید حیات است و می‌تواند حرف مرا تأیید کند، با سیاه شعبان درباره نحوه مرگ حیدر گفتگو کردم. بار اول گفت حیدر می‌خواست از رودخانه فرار کند که مجبور شدیم به او تیراندازی کنیم. بار دوم گفت، به همراه یکی از رفقا (میوه علی عاشوری) دست و پای حیدر را بستیم و یک کت پشمی جلوی دهانش گرفتیم و گلویش را فشاردادیم تا مرد ولی وقتی از سیاه شعبان پرسیدم قبر حیدر کجاست؟ سکوت کرد، در حالی که در روستای «کیش دره»، زادگاه حسن خان آلیانی قبرستان قدیمی بود که اکثر سالخوردگان می‌گفتند، حیدر در آنجا دفن شده است. شما فاصله میان جاییکه فیلم در آن تولید شده و روستاهای یاد شده را آن هم در شرایط ۱۰۰ سال پیش تصور کنید، جسد حیدر چگونه به این روستاها رفته است؟ !
پس به همین دلیل عقیده دارید، تحقیقات میدانی نهضت جنگل نیاز به آسیب شناسی دارد؟
دقیقاً. واقعه ملاسرا که در آن به حیدر تیراندازی شد، هنوز نقطه تاریک نهضت از نظر مورخان است، وقتی خاطرات «یان کولارژ» منتشر می‌شود، می‌بینیم او در همان تاریخ یعنی ۷مهر ۱۳۰۰ شمسی از رشت به سمت کیش دره می‌رفته و مهاجمانی را که در بالاخانه‌ای، کمیته پنج نفره را زیر نظر گرفته‌اند، مشاهده می‌کند. مقایسه خاطرات یان کولارژ و کتاب فخرایی، واقعیت‌های جدید را برای ما مکشوف می‌کند و نشان می‌دهد فخرایی تنها به نقل روایت‌های شفاهی سال‌های بعد از فروپاشی نهضت اکتفا کرده است.
البته مورخان ما در مورد «یان کولارژ»، تکنسین اسلحه، که سال آخر نهضت و همراه حیدر از روسیه آمد و به نهضت پیوست هم، تاکنون پژوهشی انجام نداده‌اند چرا یک تبعه چک تبار به راحتی به خانه یکی از سرکردگان انگلیس در رشت تردد دارد. آن هم شخصی که از تمام اطلاعات نظامی نهضت باخبر است!؟ و آنچه از خاطرات او پیداست، هم اوست که دقایق آخر، کارگاه اسلحه سازی را در کیش دره به جای دیگر منتقل می‌کند.
در بخش نخست صحبت‌هایتان به کمرنگ جلوه دادن نقش تالش‌ها اشاره کردید آیا معتقدید نقش تالشان در فیلم‌های ساخته شده هم کمرنگ دیده شده است؟
بله و علت آن هم انتشار کتابی است که اسناد خدمات تالشان در آن کمرنگ شده و فیلم‌هایی که بر اساس یک منبع ضعیف ساخته می‌شوند. تالش و گیلک هر دو در جنبش جنگل خدمت کردند ولی بر اثر یک سری اشتباهات و نفوذ دادن عوامل خارجی نظیر «سردار ثقفی» که نفوذی انگلیس بود، نهضت بعد از هفت سال به یک تراژدی غم بار بدل شد.
ثقفی شخصی بود که تا آخر به سیاست‌های انگلستان وفادار ماند. او کسی است که پشت پرده، حیدر خان عمواوغلی را ترور کرد و هم او بود که عامل ترور باباماسوله است آن هم زمانی که کمیته پنج نفره تلاش می‌کرد، نهضت را از گرداب نجات دهد. و اینجا است که اهمیت وظیفه خطیر مورخ که انعکاس واقعیات تاریخی به شکلی صحیح و مستند است، مشخص می‌شود. شاید اگر در این وظیفه دقت می‌شد، روایت مستندتری از نهضت داشتیم. آن موقع نه اشتباهات حسن خان آلیانی به نام ایل آلیان نوشته و نه خدمات آلیانی ها و تالش‌ها به نهضت کمرنگ جلوه داده مستندامی‌شد.
عکس: مهدی وثوق نیا
نظر شما