خطر انقراض گونه های جانوری و گیاهی

به گزارش خبرگزاری مهر، تنوع یا غنای گونه‌‌ای، شبکه‌ای از همه موجودات زنده، اعم از گیاهی و جانوری است و نژادهای انسان و انواع جانوران، گیاهان و موجودات تک سلولی را در بر می گیرد. گونه ها علاوه بر آنکه نیازهای ضروری و اولیه انسانها نظیر خوراک، پوشاک ، مسکن ودارو را فراهم می آورد، می‌توانند بر سلامت و شادابی روح و جسم، رونق اقتصادی و پیشرفت روزافزون جامعه بشری و پایداری محیط زیست جهان وکشورها نقش داشته باشد.

 امروزه دیگر مفاهیمی چون سلاح و تجهیزات نظامی، حرف آخر را در تامین امنیت ملی نمی‌زنند و در دنیایی که کشورها برای دسترسی به منابعی چون آب در تقابل با یکدیگر هستند، ابعاد وارزش‌های مهم تنوع‌زیستی را نمی‌توان نادیده گرفت.

از طرفی دیگرتنوع زیستی، میراث ارزشمندی است که بشر آن را از نسل‌های قبل به امانت گرفته است و باید به نسل‌های بعد بسپارد و حفاظت از آن، ریشه در اخلاق، فرهنگ و اعتقادات ملت‌ها دارد . نحوه برخورد انسان با محیط زیست، رابطه نزدیکی با فرهنگ و ارزش‌های اخلاقی در ادیان و جوامع گوناگون دارد.

در بیشتر مذاهب، از جمله دین اسلام به طور ویژه احترام به طبیعت و حفاظت از گونه‌های زیستی موجود در آن، مورد توجه و جزء تعالیم دینی محسوب می‌شود. این امر در فرهنگ‌های بومی و جوامع پایبند به اعتقادات سنتی نیز مورد توجه قرار دارد.

متاسفانه امروزه به دلیل بدرفتاری انسان با طبیعت پیرامون خود‌ روند انقراض گونه‌های زیستی، با سرعت نگران کننده‌ای افزایش یافته است و با حذف هر گونه جانوری از چرخه طبیعت و از دست رفتن نقش او در پایداری محیط زیست، کره خاکی یک قدم به سوی نابودی پیش خواهد رفت.

وضعیت گونه های جانوری وحشی در ایران

کشور ایران به دلیل مکان جغرافیایی، برخورداری از تنوع سیمای منظر و اقلیم بعلاوه وجود منابع آبی عظیم دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب از غنای گونه‌ای بالا برخوردار است، براساس آخرین بررسی‌ها ۱۱۴۰ گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی ایران شناسایی شده، بعلاوه حدود ۶۵۰ گونه ماهی که در آب‌‌های دریایی شناسایی شده است.

پستانداران با ۱۹۷ گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می‌گیرد بطوریکه از پستاندار بسیار کوچکی که حشره خوار کوتوله نامیده می‌شود و فقط در حدود ۲ گرم وزن دارد تا نهنگ‌های بزرگ آب‌های دریای جنوب با طول بیش از سی متر و وزن ۱۳۰ تن را می‌توان در این رده مشاهده نمود. در میان مهره‌داران ۵۳۵ گونه پرنده شناسایی و گزارش شده که این تعداد گونه‌ معادل کل گونه‌های پرنده گزارش شده در قاره اروپا و ۳/۲ پرندگان خاورمیانه می‌باشد. از رده خزندگان نیز تاکنون۲۲۷ گونه مورد شناسایی قرار گرفته است اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد این جانوران بسیار اندک است. از رده دوزیستان نیز در کشورمان ۲۱ گونه تاکنون گزارش شده و ماهیان آب‌های داخلی ایران شامل ۱۶۰ گونه می‌باشند که در ۲۵ خانواده جای گرفته‌اند.

۷۴ گونه از رده‌های جانوری کشورمان در فهرست قرمزIUCN

این گزارش می افزاید، غنای گونه‌ای نباید موجب غرور شود چرا که حدود ۷۴ گونه از رده‌های جانوری کشورمان، در فهرست سرخIUCN قراردارد و ازگونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده ودر کمتر یک قرن گذشته منقرض شده اند و اگر برای حفاظت گونه‌های ارزشمند ودر خطر انقراض مثل گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد و... اقدام لازم صورت نگیرد در آینده‌ای نه چندان دور نیز شاهدانقراض این گونه‌های نادر نیزدر کشورمان خواهیم بود.

علت‌های بروز چالش خطرانقراض گونه های جانوری

جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها / وجود سلاح‌های غیر مجاز/ حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه‌ها/ تجارت غیر قانونی گونه‌های جانوری

الف) عوامل ناشی از توسعه و فعالیت‌های انسانی شامل:

۱- جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها و جمعیت گونه‌ها

 جمعیت برخی گونه‌ها به دلیل توسعه راه‌ها، سکونت‌گاه‌ها وکشتزارها ارتباط آن‌ها با جمعیت‌های پیرامون قطع و موجب انقراض محلی و بروز فشارهای درون‌آمیزی در درون جمعیت‌های موجود شده است و در دراز مدت این گونه با چالش کاهش تنوع ژنتیکی وکاهش مقاومت گونه در مقابل بیماری‌ها وتغییرات محیطی می‌گردد. برای مثال جمعیت آهوان در زیستگاه‌های دشت سهرین زنجان، موته وکلاه قاضی اصفهان، هفتاد قله مرکزی و شیر احمد سبزوار و...  بعلاوه این موضوع برای بسیاری از جمعیت‌های گوشتخوار کشورمان مثل یوزپلنگ و پلنگ نیز صادق است، تلفات این گونه‌ها در حوادث جاده‌ای و تقابل با جمعیت‌های انسانی از جمله دلایل اصلی این اتفاق ناگوار برای حیات‌وحش و این گونه ارزشمند است. از ۱۲۱۸ مورد ثبت شده مرگ و میر در بین گونه های جانوری از سال ۱۳۸۵ تا۱۳۹۱، گوشتخواران با حدود ۴۱ درصد تلفات (۴۹۸(n= بیشترین سهم مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند و مهم‌ترین عامل در مرگ و میر گوشتخواران تصادفات جاده ای ثبت شده است به طوریکه تصادفات جاده‌ای به تنهایی ۷۰ درصد مرگ و میرها را شامل می‌شود.

۲- وجود سلاح‌های غیر مجاز

بیش ازیک میلیون اسلحه شکار مجاز در کشور وجود دارد و پیش‌بینی می‌شود تعداد زیادی اسلحه غیرقانونی هم وجود داشته باشد و این تعداد اسلحه با توجه به تعداد در خواست‌های دفترچه و پروانه شکار بیش از ظرفیت و توان حیات‌وحش کشور می‌باشد، مزیت بر علت تصویب قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات (مصوبه ۷/۶/۹۰ مجلس محترم شورای اسلامی) که به استناد تبصره یک ماده ۱۶ این قانون دارندگان سلاح‌های شکاری غیر مجاز می‌توانند مجوز حمل سلاح دریافت کنند و این موضوع باعث گردید تعدادی زیاد اسلحه غیر مجاز توسط افراد سود جو وارد کشور شود.

۳-حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه‌ها

متاسفانه در حال حاضر دو برابر و در برخی مناطق بیش از دوبرابر ظرفیت مراتع دام درمناطق چرا می‌کنند و این موضوع ضمن تخریب پوشش گیاهی باعث کاهش منابع آب وعلوفه حیات‌وحش و فرو افت مطلوبیت زیستگاه‌ها شده است.

۴- تجارت غیر قانونی گونه‌های جانوری و اجزای آن‌ها

دنیا امروز با گسترش پدیده شوم شکار وتجارت غیر قانونی جانوران وحشی واجزای آن‌ها مواجه می‌باشد به طوری که قاچاق جانوران وحشی واجزای آن‌ها بعداز قاچاق مواد مخدر و سلاح در رتبه سوم را به خود اختصاص داده وکشورمان به دلیل مکان جغرافیایی و غنای گونه‌ای و داشتن گونه‌های انحصاری در معرض تهدید این پدیده است، متاسفانه کشورمان بیشتر با زنده‌گیری و قاچاق انواع خزندگان و دوزیستان مواجه است.

ب)عوامل طبیعی:

۱-شیوع انواع بیماری‌ها

اگر چه شیوع بیماری‌ها بیشتر نتیجه عملکرد جامعه بشری می باشد اما عومل محیطی در پیدایش وگسترش آن نقش مهمی دارد. امروزه گونه‌های جانوری وحشی بویژه گونه‌های در خطر انقراض با تهدید جدی و جدیدی به نام شیوع و گسترش انواع بیماری ها مثل طاعون نشخوارکنندگان، تب برفکی، شاربن (سیاه زخم)، آنفلوانزای فوق حاد پرندگان، هاری... مواجه هستند. بروز برخی بیماری‌های نوظهور مثل آنفلوانزای فوق حاد پرندگان که انتشار آن توسط پرندگان وحشی صورت می‌گیرد تلفات زیادی نیز در بین این رده از جانوران در جهان به همراه داشته است. بومی‌شدن برخی از بیماری‌های دامی در کشور و کشورهای همسایه و به دلیل ورود غیر قانونی دام بعلاوه حضور وچرای دام‌های آلوده در زیستگاه‌ها وارتباط آن‌ها با حیات‌وحش این سال‌ها شاهد بروز تلفات زیادی در بین گونه‌های ارزشمند و در خطر انقراض و آسیب پذیر کشور بودیم، تلفات قوچ ومیش در ساریگل (بیماری طاعون) وگوزن زرد در خوزستان (میازیس) از جمله مهم‌ترین بروز بیماری در حیات‌وحش کشوراست. بعلاو اینکه مخزن بیماری خطرناک هاری در گوشتخواران وحشی بوده که نیازمند عزم ملی برای کنترل این بیماری است.

۲- خشکسالی‌های متناوب

بروز پدیده تغییرات جهانی آب وهوا و به طبع آن خشکسالی‌های متناوب،کاهش منابع آب وعلوفه و افزایش استرس‌های محیطی باعث کاهش میزان زادآوری در بین جمعیت انواع پرندگان خشک‌زی وعلفخواران شاخص و قابل شکار، مهاجرت و تلفات گونه درمسیرهای مهاجرت وکوچ‌های اجباری شده است. به طور مثال مهاجرت یا گدار غیر معمول در بین جمعیت‌های قوچ ومیش از جزیره کبودان به جزیره اشک، خروج گوزن زرد از جزیره اشک و مرگ و میر آن‌ها در باتلاق‌های دریاچه ارومیه، مهاجرت اجباری آهوان از شیراحمد سبزوار به مناطق پرحادثه وکاهش طعمه در زیستگاه‌های یوزپلنگ از جمله مصادیق تاثیرات این پدیده برحیات‌وحش است.

ج) عوامل ناشی از ضعف ساختار حفاظت:

۱-عدم امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی کافی برای حفاظت

حدود ۱۷ میلیون هکتار(در قالب ۲۷۲ منطقه) از سطح کشور با عناوین پارک ملی، منطقه حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات‌وحش به منظور حفظ ذخایر ژنتیکی کشور تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست می‌باشد. برای حفاظت این عرصه‌های وسیع وحساس، ۲۶۱۷ محیط بان(سرانه ۶۵۰۰هکتار) و۴۳۰واحد محیط بانی مشغول انجام وظیفه هستند این در صورتی است که برای حفاظت مفید و مطابق  استاندار جهانی می‌بایست حداقل هزار محیط‌بان بکار گرفته شود.

۲- ضعف قوانین ومقررات

عدم توجه به ارزش‌های متنوع گونه‌ها در برنامه‌ریزی توسعه، عدم تناسب جرایم شکار غیر مجاز با ارزش‌های گونه، تصویب قوانین وآئین‌نامه‌های ضد محیط زیستی مثل تصویب قانون مجازات قاچاق اسلحه ومهمات(مصوبه۷/۶/۹۰ مجلس محترم شورای اسلامی)، اصلاح قانون معدن که اجازه اکتشاف و بهره‌برداری از معادن را در خارج از مناطق چهارگانه به عهده وزارت صنایع، معادن وتجارت گذاشته است، اجرای پروژه‌های ملی بزرگ بدون توجیه زیست‌محیطی و ....