علم دینی از دیدگاه مهدی گلشنی

به گزارش خبرگزاری مهر، در یادداشت زیر علم دینی از دیدگاه مهدی گلشنی مورد بررسی قرار گرفته است:

علتهای مخالفت طرح علم دینی در ایران

علت نخست: تعبیرهای نادرستی از علم دینی در کشور ارائه شد:

علمی است که در ازای فرهنگ و تمدن اسلامی تکوّن و توسعه پیدا کرده است. علمی است که هدف آن تبیین کتاب و سنّت است مانند فقه، کلام، تفسیر و.. علمی است که منشأ آن مهم نیست بلکه باید در چارچوب جهان‌بینی اسلامی تفسیر شود. علمی که در آن برای پژوهش‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی باید به قرآن و حدیث رجوع شود. علمی است که به کشف معجزات علمی می‌پردازد. علمی است که کارهای علمی آن با ابزارهای هزار سال پیش انجام می شود و نه با دستاوردهای چند قرن اخیر.

علت دیگر: عده‌ای، تحقق علم دینی را از منظر معرفت‌شناسی و روش‌شناختی غیر ممکن می‌دانند. زیرا آنها معتقدند اصولاً، علم ودین دو حوزه‌ی کاملاً مستقل از هم هستند. علم روش خاص خود را دارد که همان تجربه، نظریه‌پردازی و تطبیق تجربه با پیش‌بینی‌های نظریه است. و لذا علم، شرقی، غربی، دینی، و غیر دینی ندارد.

دلایل نادرستی علت نخست:

محدود کردن علم اسلامی به معارف خاص دینی، مثل فقه، تفسیر و کلام و… تنگ‌نظرانه است و با معارف قرآنی و سنّت اسلامی مطابقتی ندارد. کنار گذاشتن دستاوردهای بشری چند قرن اخیر نه ممکن و نه مطلوب است. اسلام جزئیات را به ما نمی‌گوید برماست که برویم آن‌ها را کشف کنیم که چه قوانینی بر آن‌ها حاکم است.

دلایل نادرستی علت دوم:

محدودکردن معنای دین، غفلت از محدودیت‌های علم، عینیّت قائل شدن برای همه‌ی آن چیزهایی که به نام علم، تعلیم داده می‌شود.

تلقی صحیح از علم دینی

علمی است که مطالعه‌ی طبیعت را در چارچوب متافیزیک دینی دنبال کند و کلیت قضایا را در جهان‌بینی دینی ببیند. این تعریف نشانگر سازگاری و تلائم گزاره‌های علمی با گزاره‌های دینی و فلسفی است.علمی است که در خداشناسی و رفع نیازهای مشروع فردی و اجتماعی جامعه‌ی دین‌داران مسلمان مؤثر باشد. این تعریف بیانگر اهداف و غایات علم دینی است. علمی است که در آن جهت پرهیز از آفات علم جدید و برای هرچه غنی‌تر کردن آن، تلاش می‌شود بینش الهی بر عالِم حاکم گردد. این تعریف بیانگر نقش بینش الهی عالِم در جهت‌دهی به عرصه‌های مختلف فعالیت علمی است.

تاثیر رویکرد دینی و فلسفی دانشمندان بر فعالیتهای علمی

در چند دهه‌ اخیر مسئله‌ دخالت عوامل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی در شکل‌گیری، تعبیر و ترویج نظریه‌های علمی مورد توجه قرار گرفته است.

افراط: این عوامل در تمامی مراحل تکوین و تعبیر و ترویج دخالت تام دارند. اساساً، معرفت بطورکلی تابع شرایط اجتماعی است.

تفریط: بطورکلی منکر تاثیر این عوامل در شکل‌گیری، تعبیر و ترویج نظریه‌های علمی هستند. عده‌ای می‌گویند: تاثیرگذاری این عوامل در برخی از مراحل فعالیت علمی: روان‌شناختی، نقش بیش‌تری در شکل‌گیری و تعبیر نظریه‌ها. جامعه‌شناختی، نقش‌اساسی‌تر در پذیرش و انتشار نظریه‌ها. انگیزه‌های دانشمندان در انجام فعالیت علمی و انتخاب مسئله

با چه انگیزه‌ای دانشمندان به سراغ علم می‌روند؟

این انگیزه‌ها می‌تواند ناشی از انگیزه‌های فلسفی یا دینی باشد.

۱-انگیزه‌های دانشمندان در انجام فعالیت علمی و انتخاب مسئله، با چه انگیزه‌ای دانشمندان به سراغ علم می‌روند؟ این انگیزه‌ها می‌تواند ناشی از انگیزه‌های فلسفی یا دینی باشد.

مثال: جایزه نوبل وحدت نیروهای طبیعت بطور مشترک توسط سه فیزیکدان که هرکدام دارای انگیزه‌های متفاوتی بودند. یکی (عبدالسلام) دنبال وحدت تدبیر و در نتیجه وحدت مدبر است. دیگری دنبال ساده شدن تحلیل قضایا است و....

۲-نقش پیش‌فرض‌های دانشمندان در فعالیت‌های علمی

ابتدایی‌ترین پیش‌فرض در فعالیت‌های علمی این است که طبیعت برای انسان قابل درک است. همین ایده با تجربه بدست نمی‌آید. انیشتین، ایده‌ی قابل درک بودن طبیعت را ایده‌ای برگرفته از حوزه‌ی دین دانسته‌اند.

مثال: جایزه نوبل وحدت نیروهای طبیعت بطور مشترک توسط سه فیزیکدان که هرکدام دارای انگیزه‌های متفاوتی بودند. یکی (عبدالسلام) دنبال وحدت تدبیر و در نتیجه وحدت مدبر است دیگری دنبال ساده شدن تحلیل قضایا است . و..‌

۳-نقش و تاثیر پیش‌فرض‌های دانشمندان در انتخاب آزمایش و گزینش مشاهدات

خودم: ممکن است یکسری از پیش‌فرض‌های فلسفی یا ایدئولوژیک آدم‌ها، فلان موضوع را بی اهمیت نا نشدنی بداند و لذا بودجه‌ای به آن اختصاص ندهد. البته باید توجه داشت تاثیرپذیری این حوزه از فعالیت‌های علمی از دیدگاه‌های ارزشی و بینشی دانشمندان، اندک است.آن چیزی که آزمایشگر در آزمایشگاه انجام می‌دهد یا مشاهده می‌کند، می‌تواند در تمام دنیا یکی باشد. پذیرش این امر مستلزم اتخاذ رویکردی رئالیستی به علم است.

۴-نقش پیش‌فرض‌های دانشمندان در گزینش ملاک‌های ارزیابی و نقد نظریات علمی

دانشمندان براساس چه ملاک‌هایی به ارزیابی و نقد نظریات علمی می‌پردازند؟ آیا ابتناء به شواهد تجربی قوی و استدلال ریاضی مستحکم، تنها ملاک‌های دانشمندان برای ارزیابی و نقد نظریات علمی است شواهد متعدد تاریخ علم نشان‌گر آن است که دانشمندان در اخذ و طرد نظریه‌های علمی علاوه بر شواهد تجربی و استدلال‌های ریاضی، از ملاک‌های دیگری هم استفاده کرده‌اند. تجارب سال‌های اخیر نشان داده است که عقاید دینی در گزینش نظریه‌های علمی مؤثر بوده‌اند.

خودم: الیته فقط عقاید دینی نیست.

بطور مثال: انیشتین سادگی، زیبایی، وحدت وجهان‌شمولی را از ملاک‌های یک نظریه معتبر علمی معرفی می‌کرد.

نقش اصول متافیزیکی در طرح نظریات علمی

خودم: تاریخ علم شاهد چنین اتفاقاتی است.

مثلاً، در نظریه نسبیت عام که یک نظریه صرفاً فیزیکی به‌شمار می‌آید، انیشتین چنین اظهار می‌نماید که وقتی معادلات نسبیت عام را یافت تا دو سال از انتشار آن‌ها خودداری کرد زیرا با اصل علیّت عمومی در تعارض می‌دید. تنها هنگامی که شبه‌ی تعارض برطرف شد اقدام به انتشار آن کرد.

نقش جهان‌بینی در تعبیر نظریات علمی

مهم‌ترین بخش از فعالیت علمی که جهان‌بینی دانشمند، نقش اساسی در آن ایفا می‌کند، مرحله‌ی تعبیر نظریات علمی است. خودم: برای یک کشف ثابت، فیزیکدانان خداباور آن را ناشی از طراحی الهی می‌دانند و فیزیک‌دانان ملحد آن را ناشی از جهان‌های موازی می‌دانند.علم دینی نه تنها ممکن بلکه در مقاطعی از تاریخ تحقق یافته است.

در دوران درخشان تمدن اسلامی:

دانشمندان مسلمان به خاطر خدا دنبال علم می‌رفتند. هدفشان کشف آثار الهی در طبیعت بوده است.این‌ها نشانگر امکان وقوع تأثیرپذیری علم تجربی از ارزش‌ها و بینش‌های دینی و فلسفی است.در علوم انسانی، دخالت ارزش‌های دینی و دیدگاه‌های متافیزیکی در فعالیت‌های علمی بسیار وسیع‌تر است. به طور خلاصه، به این نکته باید توجه داشت که هیچ دانشی فارغ از قضاوت‌های ارزشی نیست و تفاوت بین علوم انسانی و علوم طبیعی هم تنها در شدت و ضعف این اثرپذیری است.