نوشتار حاضر ضمن نگاه اجمالی و گذرا، به عوامل موثر در تصویب قطعنامه ها و مفاد هر یک از آنها عملکرد سازمان ملل در خصوص جنگ را به صورت گاه شمار ارائه می نماید:
- قطعنامه ای به نام بررسی وضعیت جنگ ایران و عراق
درتاریخ 31 شهریورماه سال 1359ه. ش، نیروهای عراقی با تجاوز به مرزهای جمهوری اسلامی ایران حدود سی هزارکیلومتر مربع ازخاک کشور را به اشغال خود درآوردند و این کار را آزاد سازی مناطق اشغالی عنوان کردند. شش روز بعد شورای امنیت نخستین قطعنامه خود را به شماره 479با نام بررسی وضعیت میان ایران وعراق صادر کرد در این قطعنامه به وجود تهدید علیه صلح، نقض صلح وقوع تجاوز و نقض تمامیت ارضی ایران اشاره نشده بود این توصیه نه برقراری آتش بس یا بازگشت به مرزهای بین المللی بلکه خودداری از توسل بیشتر به زور را از دو طرف خواسته بود در واقع این قطعنامه آگاهانه از تجاوز و حمله عراق به مرزهای جمهوری اسلامی ایران و تحمیل جنگ و وضعیت اسفبار مردم جنوب غرب کشور که نتیجه حمله عراق به اهداف غیر نظامی و افراد غیر مسلح بود چشم پوشید.
شورای امنیت پس از نخستین قطعنامه خود در حالی که عراق در صدد تحکیم مواضع بدست آمده بود برای مدتی طولانی 21 ماه و 15روز سکوت کرد اما درپی انجام عملیاتهای ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبینی وبیت المقدس، که به شکست حصر آبادان، آزاد سازی بستان، آزادسازی مناطق وسیعی از غرب شوش و دزفول و بالاخره آزادسازی خرمشهر انجامید بار دیگر بر آن شد تا سکوت خود را بشکند بنابراین براساس پیشنهاد اردن قطع نامه 514 را به تصویب رساند. درمقدمه این قطعنامه شورا نگرانی خود را از طولانی شدن درگیری بین دو کشور و کشته شدن انسانهای بی گناه آسیب رسیدن به امکان و تاسیسات و درخطر بودن صلح و امنیت جهانی ابراز کرد و خواستار آتش بس سریع و عقب نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین المللی از طریق اعزام نیروهای حافظ صلح و ناظران سازمان ملل به منطقه شد بدون آنکه به حضور عراق در خاک ایران اشاره ای بکند.
بند دیگری از این قطعنامه از دیگر عضو سازمان ملل درخواست می کرد از هر گونه اقدامی که به تداوم یا تشدید جنگ بینجامد خودداری کنند. این درخواست در حالی عنوان می شد که اعضای دائم شورای امنیت از حامیان اصلی دولت عراق و ادامه جنگ بودند. در واقع به جز هدف اصلی یعنی تضعیف و یا در صورت امکان فروپاشی حکومت نوپای جمهوری اسلامی ایران، فروش تسلیحات نیز از جمله اهداف عمده قدرتهای مزبور در این جنگ محسوب می شد. در همین زمینه پروفسور کاستایگر اندیشمند سوئدی ضمن سخنرانی خود درواشنگتن درسال 1365 به این نکته اشاره می کند که عراق 60درصد تسلیحات خود را ازشوروی ، 20 درصد از فرانسه و بقیه را از چین و سایر قدرتهای بزرگ دریافت می کند.
در 12 مهر ماه سال 1361 شورای امنیت قطعنامه 522 را صادر کرد. در فاصله بین قطعنامه 514 و 522 نیروهای ایران دو عملیات بزرگ را اجرا کردند نخستین عملیات به نام رمضان، دو روز پس از تصویب قطعنامه 514 و دومین آن با نام مسلم بن عقیل در تاریخ 9 مهر سال 1361 به اجرا در آمدند. ویژگی این عملیاتها عبور از مرزها با هدف تنبیه متجاوز و تسلط بر بخشی ازخاک عراق بود. به دنبال این تحولات عراق و برخی ازکشورهای غرب تلاش های دیپلماتیک گسترده را در سازمان ملل آغاز کردند.
شورای امنیت در قطعنامه 522، ضمن تکرار برخی از بندهای قطع نامه پیشین مجددا بدون آنکه عراق را متجاوز بنامد خواهان عقب نشینی نیروهای دو طرف شد. ضمن اینکه از اعلام آمادگی یکی از آنها برای همکاری در اجرای قطعنامه 514 استقبال کرد و همکاری طرف دیگر را نیز خواستار شد.
در تاریخ 9 آبان ماه سال 1362 به دنبال گزارش نماینده دبیر کل سازمان ملل متحد در مورد حمله به مناطق مسکونی دو کشور قطعنامه 540 شورای امنیت صادر شد و نقض حقوق بشر، به ویژه مفاد عهد نامه ژنو 1949 را در تمام ابعاد آن محکوم کرد و خواهان توقف عملیاتهای نظامی علیه اهداف انسانی از جمله شهرها و مناطق مسکوین شد بدون اینکه به حملات متعدد عراق، به مناطق مسکونی کشورمان اشاره ای کند. این در حالی بود که عراق به دنبال حملات متعدد به اهداف غیر نظامی در جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 13 و 17بهمن ماه سال 1362رسما اعتراف کرد که شهرهای دزفول، اندیمشک، اهواز، باختران، ایلام، آبادان، شوش، رامهرمز، مسجد سلیمان، بندرامام خمینی و بهبهان را هدف حملات هوایی و موشکی قرار داده است. با این حال هر چند این قطعنامه نیز نامی از عراق به میان نیاورد اما در صدد جلب توجه جمهوری اسلامی ایران بر آمد و برای نخستین بار بر لزوم بررسی واقع بینانه علل آغاز جنگ که پیوسته ایران بر آن تاکید داشت اشاره کرد.
- حمله شیمیایی عراق به ایران به رغم محکوم شدن از سوی سازمان ملل
در اواخر سال 1363، به دنبال کارگیری سلاح های شیمیایی از سوی عراق، جمهوری اسلامی ایران طبق حق مشروع خود، مندرج در قطعنامه 24/73 c از سازمان ملل خواست تا هیئتی را برای بررسی موضوع به منطقه اعزام کند. در فاصله زمانی 23 تا 29 اسفند ماه همان سال که هیئت اعزامی سازمان ملل به دنبال کشف واقعیت بود عراق دوبار سلاح های شیمیایی را علیه نیروهای ایران به کار گرفت. بدین ترتیب در اول فروردین سال 1363 هیئت مزبور رسما استفاده عراق از سلاح های شیمیایی را اعلام کرد. در تاریخ 9 فروردین ماه نیز شورای امنیت به رغم محکوم کردن استفاده از سلاح های شیمیایی نه اشاره ای به عراق ونه قطعنامه ای را در این زمینه صادر کرد.
در 11خرداد ماه سال 1363شورای امنیت به دنبال شکایت کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس علیه جمهوری اسلامی ایران مبنی بر حمله به کشتیهایشان قطعنامه 552 را صادر کرد. در پی صدور این قطعنامه جمهوری اسلامی ایران طی نامه ای به دبیر کل از هر گونه اقدامی که برای تامین آزادی و امنیت کشتیرانی در خلیج فارص صورت گیرد حمایت و استقبال کرد با این حال حمله به کشتی ها همچنان ادمه یافت و صدور قطع نامه 528 نیز نتوانست مانع از آن شود.
- پیشنهاد اتحادیه عرب مبنی برطرح قطعنامه 582
در فاصله تصویب دو قطعنامه 552 و 528 ایران عملیاتهای متعددی را انجام داد که عملیات والفجر 8 و تصرف شبه جزیره فاو مهمترین آن بود. چند روز پس از این اقدامات شورای امنیت به درخواست عراق و دیگر اعضای گروه هفت نفری اتحادیه عرب، جلسه ای را با شرکت نمایندگانی از کشورهای عربی و دبیر کل اتحادیه عرب تشکیل داد. طی این جلسه گروه اتحادیه عرب طرح قطعنامه 582 را پیشنهاد کرد که در 5 اسفند ماه 1364 با تغییراتی در کلمات و عبارات به تصویب شورای امنیت رسید. در این قطعنامه شورا به جای شناسایی و اعلام متجاوز برای نخستین بار ازطولانی شدن جنگ ابراز نگرانی کرد و اصل غیر قابل قبول بودن تصرف زمین را از راه توسل به زور را مورد تاکید قرار داد موضوعاتی که در قطعنامه های پیشین دیده نمی شد با آنکه مسئولیت و علل آغاز تجاوز به منزله اساسی ترین موضوع به صورت مبهم در این قطع نامه مطرح شود اما این بار نیز شورا از برخورد ریشه ای و اساسی با این مسئله خودداری کرد.
- محکومیت غیر رسمی عراق به دلیل به کارگیری سلاح های شیمیایی
هرچند قطعنامه 558 درحالی تاریخ 16مهر ماه سال 1365به تصویب رسید که هیئت کارشناسان اعزامی سازمان ملل درگزارش 11971/s مورخ 21 اسفند ماه سال 1364 به استفاده عراق از سلاح های شیمیایی اشاره و شورای امنیت در یک فرودین 1365 به صورت غیر رسمی عراق را به دلیل به کارگیری سلاح های شیمیایی محکوم کرده بود اما علت صدور آن را باید افزایش حملات به کشتی های تجاری کشورهای ثالث در خلیج فارس وتوسعه حوزه جنگ نفت کش ها دانست. قطعنامه 588 جز تاکید بر نقش شورای امنیت مطلب جدیدی در بر نداشت در قسمتی از این قطع نامه آمده است:
- قطعنامه در 7 منشور و لازم الا اجرا
درتاریخ 29 تیر ماه 1366قطعنامه 598 به اتفاق آرا تصویب شد. این قطعنامه با قطعنامه های پیشین شورا متفاوت بود. مهمترین تفاوت آن ازنظر صوری قرار گرفتن آن در قالب فصل 7 منشور ملل متحد بود که آن را از حالت توصیه خارج و برای دو طرف لازم الاجرا می کرد. از نظر محتوایی نیز این قطعنامه از قطعنامه های پیشین جامع تر بود و در آن سعی شده بود تا دیدگاه ها و خواسته های ایران مورد توجه قرار گیرد عنوان قطعنامه 598 مانند دیگر قطعنامه ها نه وضعیت ما بین ایران و عراق بلکه تصمیم برخواسته از اعتقاد شورای امنیت بود که با واژه های مصمم خواستار مصرانه عنوان شده بود. این قطعنامه از نظر کمی و تعداد واژه های به کار گرفته شده مفصل ترین از نظر محتوا اساسی ترین و از نظر ضمانت اجرا قوی ترین قطع نامه شورای امنیت بود.
در قطعنامه 598 نقش صلح با استناد به ماده 39 منشور احراز شد و اعضای شورای امنیت قصد شورا را برای دخالت عملی و ایفای نقش فعال در پایان دادن جنگ و حل و فصل اختلافات نشان دادند همین جامعیت نسبی از دیر کل سازمان ملل تقاضا کرده بود تا پس از مشورت با دو طرف درگیر گروه منصف و بی طرفی را بر تحقیق در مورد مسئولیت آغاز و ادامه جنگ و همچین گروهی از کارشناسان را برای برآورد میزان خرابی ها و خسارات وارده به دو طرف درگیر و هزینه بازسازی آنها با کمک های بین المللی تعیین و به شورای امنیت معرفی کند.
- گروه اعزامی سازمان ملل به حلبچه، یک پزشک و یک دیپلمات
در 28 اسفند ماه 1366، عراق سلاح ها شیمیایی را در ابعاد بسیار وسیعی علیه مردم حلبچه به کار گرفت. بعد از این فاجعه که به کشته و مجروح شدن بسیاری از انسانهای بی گناه که عمدتا از اتباع عراق بودند منجر شد. نماینده جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل رسما از این سازمان اعزام هیئت کارشناسی به منطقه درخواست کرد. با اینکه تصور می شد به دلیل شدت و وسعت فاجعه سازمان ملل نیزموضع قاطعی علیه عراق اتخاذ کند این سازمان دو هفته بعد در حالی فاجعه به مرور زمان کم رنگ تر شده بود گروه بسیار کوچکی را متشکل از تنها یک پزشک و یک دیپلمات به منطقه اعزام کرد.
این هیئت بدون اینکه از حلبچه بازدید کند منطقه را ترک و در 5 اردیبهشت ماه سال 1367 طی گزارشی 25 صفحه ای اعلام کرد که سلاح های شیمیایی در ابعاد بسیار وسیعی مورد استفاده قرار گرفته اند گزارشی که در آن نه تنها به طرف به کار گیرنده این سلاح ها هیچ اشاره ای نشده بود بلکه ادعاهای بی اساسی نیز علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح شده بود. در واقع سازمان ملل متحد نه تنها استفاده عراق از سلاح های شیمیایی را محکوم نکرد بلکه راه را برای جنایات بعدی این کشور نیز بازگذاشت. این در حالی بود که دبیر کل سازمان نیز در سخنرانی خود در 8 فروردین ماه سال 1367 به استفاده وسیع عراق از سلاح های شیمیایی در حلبچه اشاره کرده بود.
پنجاه روز پس از فاجعه حلبچه در تاریخ 19 اردیبهشت ماه سال 1367 شورای امنیت قطعنامه 612 را صادر کرد. هر چند این قطعنامه نیز به ابتکار آلمان غربی، ایتالیا و ژاپن با توجه به گزارش 5 اردیبهشت ماه دبیر کل در مورداعلام نظر گروه اعزامی به منطقه درباره استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ ایران و عراق به شدت ادامه به کارگیری از سلاح های شیمیایی را در جنگ محکوم کرد و از دیگر دولت ها نیز خواست تا صدور محصولات شیمیایی خود را به دو طرف جنگ به دلیل آنکه ممکن است در تولید سلاح های شیمیایی به کار گرفته شوند کنترل بیشتری کنند اما همچون دیگر قطع نامه های آن سازمان از عراق وجنایتهای حکام آن در جلبچه سخنی به میان نیاورد.
به نظرمی رسد که این اقدام شورای امنیت درباره محکومیت استفاده ازسلاح های شمیایی به صورت کلی و بدون ذکر نام عراق، با توجه به وضعیت نابسامان این کشور در جنگ و جو غالب افکار عمومی در جهان تاثیر ایالات متحده و دیگر قدرتهای غربی حامی عراق، با این هدف صورت می گرفت که ایران و عراق را از این نظر در وضعیت یکسانی قرار داد. همانطور در جریان همایش امنیت خلیج فارس و جنگ ایران و عراق که در اردیبهشت ماه 1367 در واشنگتن برگذار شد ورنون والترز نماینده دائم ایالات متحده آمریکا در سازمان ملل درباره تصویب قطعنامه 612 ابراز کرد ما هر گونه استفاده از سلاح های شیمیایی از سوی دو کشور ایران وعراق را محکوم می کنیم. این اقدامات درحالی صورت گرفت که طارق عزیز معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه عراق درسال 1986 درجریان سفر رسمی سه روزه خود به برزیل اعتراف کرده بود که عراق درجنگ علیه ایران بارها و در موارد مختلف از سلاح های شیمیایی استفاده کرده است.
- بعد از چند روز از صدور قطعنامه 598، حمله هوایی و موشکی عراق به ایران
از دیگر نکات در خورد توجه درباره قطع نامه 612 اینکه در حالیکه چند روز پیش از صدور این قطعنامه در فاصله روزهای 15 فروردین ماه تا اردیبهشت ماه سال 1367 طبق آمار رسمی 132 مورد حمله هوایی و موشکی به شهرهای مختلف کشورمان صورت گرفته بود و 1105 واحد مسکونی 140واحد تجاری، 6 واحد درمانی و 10 واحد آموزشی، 118 وسیله نقلیه و 11 مسجد وحسینیه صدمات کلی یا جزئی دیده که طی آن 540 نفر شهید و 2941 نفر مجروح شده بودند این قطعنامه به حملات مکرر عراق به اهداف غیر نظامی کشورمان هیچ گونه اشاره ای نکرده بود.
در تاریخ 24 اردیبهشت ماه سال 1367 نیروی هوایی عراق با پشتیبانی نیروهای آمریکایی مستقر در خلیج فارس نفت کش های پهلو گرفته در جزیره لارک را هدف قرار دادند ضمن اینکه در 27 و 28 همین ماه نیز مناطق مسکونی سردشت، بانه ومریوان را بمباران شیمیایی کردند اما به رغم اعتراض رسمی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران شورای امنیت در قطع نامه 619 خود مورخ 18 مرداد ماه سال 1367 هیچ توجهی به این موضوع نکرد و تنها خواهان اجرای بخش عملیاتی قطعنامه 598 و تشکیل گروه ناظر سازمان ملل (یونیماگ) برای یک دوره فعالیت شش ماه در منطقه شد.
درتاریخ 4 شهریور ماه 1367 قطعنامه 620 شورای امنیت درحالی صادر شد که از مدتی پیش جمهوری اسلامی ایران قطعنامه 598 را پذیرفته بود این قطعنامه با توجه به گزارش های هیات اعزامی دبیر کل سازمان ملل به منطقه از اینکه استفاده از سلاح های شیمیایی علیه ایران شدیدتر و بیشتر شده است ابراز تاسف می شد اما سایر بندهای قطعنامه به تکرار مفاد قطعنامه های پیشین می پرداخت و همچنان خبری از محکومیت عراق به واسطه نقض مقررات بین المللی نبود.
قطعنامه های 631 مورخ 19 بهمن ماه سال 1367 و 642 مورخ 7 مهر سال 1368 نیز مطالب مهمی را در بر نداشتند و تنها به توصیه به دوطرف برای اجرای کامل مفاد قطعنامه 598 اکتفا می کردند ضمن اینکه ماموریت گروه نظارت سازمان ملل(یونیماگ) نیز در دورمرحله و درنهایت تا تاریخ 11فروردین ماه سال 1369تمدید شد هرچند این گروه نیز در اجرای بی طرفانه ماموریت خود چندان موفق نبود و در موارد متعدد از تایید نقض مواد قطع نامه 598 از سوی نیروهای عراقی خودداری کرد.
ماهها پس از آتش بس، نیروهای عراقی همچنان در خاک ایران حضور داشتند ولی شورای امنیت بدون اینکه به طور مستقیم به این موضوع اشاره کند تنها از دو طرف درگیر می خواست که مفاد قطع نامه 598 را به اجرا در آورند. این در حالی بود که گروه نظارت سازمان ملل (یونیماگ) نیز در منطقه حاضر بود و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در گزارش های متعدد خود به طور مرتب تخلفات عراق را به اطلاع این سازمان و شخص دبیر کل می رساند تا اینکه با تغییر سیاست های منطقه ای عراق، این کشور قرار داد 1975 الجزایر را مجددا پذیرفت و از مناطق مزبور عقب نشینی کرد.
نظر شما