به گزارش خبرنگار مهر، استان کرمان طی سالهای اخیر حوادث طبیعی مختلفی را تجربه کرده است اما در این میان فرو نشست زمین از جمله خطرهایی است که کمتر مردم این خطر را لمس کرده اند اما گفته می شود خطر فرو نشست زمان در کرمان بسیار جدی تر از زمین لرزه یا هر بلای طبیعی دیگر است و البته این خطر بالقوه هیچ گاه از قبل خبر نمی کند با این وجود مهمترین عامل بروز این پدیده خطرناک دخالتهای انسانی است که پس از خشکسالی به صورت بی رویه از آبهای زیر زمینی برداشت کردند و با وجود بارها هشدار کسی فکری برای حل مشکل خشکسالی در کرمان نکرد.
تا پیش از این نگران بودیم که سطح آبهای زیر زمینی در کرمان کاهش می یابد وقتی گفته می شود سطح آب در برخی از دشتهای کرمان دهها متر کاهش یافته کسی فکر نمی کرد این مسئله موجب شود سطح زمین و دشتهای کرمان نیز کاهش یابد اما این روزها طبق بررسیهای صورت گرفته مشخص شده است که سطح دشتهای کرمان نیز هر سال در حال کاهش است و اگر نگاهی به چاههای آب کرمان بیندازیم به وضوح می بینیم که فنداسیون موتور پمپها بسیار بالاتر از زمین اطراف است.
در واقع با برداشت بیش از حد از منابع آبی و ایجاد خلاء در زمین ذخایر طبیعی آب تخریب می شوند و زمین فرو می رود.
حفره اختیار آباد در حومه کرمان
مهمترین نمونه این پدیده دشت اختیار آباد کرمان است که در نزدیکی شهر کرمان و درحالیکه مردم شهر اختیار آباد خواب بودند به ناگاه دشت اختیار آباد در ابعاد بسیار وسیع به قلب زمین فرو رفت و تنها شانسی که در این حادثه رخ داد این بود که فرو نشست در منطقه غیر مسکونی اما بسیار نزدیک به منازل مسکونی مردم رخ داد.
خطر دشتهای کرمان را تهدید می کند/ احتمال تکرار حادثه اختیار آباد وجود دارد
این خطر هم اکنون در اکثر دشتهای استان کرمان مشاهده می شود و در کنار زمین لرزه از خطرات جدی است که استان کرمان و شهر کرمان را تهدید می کند، اینکه چرا شهر کرمان سخنی است که در مصاحبه با محمد صادقی کارشناس زمین شناسی بررسی می کنیم.
این کارشناس زمین شناسی گفت: فشار بیش از حد برداشت آب به دشتهای کرمان نتیجه سالهای خشکسالی است که طی 17 سال گذشته روی داده است.
وی افزود: با برداشت آبها در واقع ما در کنار از دست دادن منابع آبی در قالب برداشت 1.1 میلیارد مترمکعبی برداشت منفی آب در استان کرمان ذخایر طبیعی که پس از هزاران سال در زمین ایجاد شده را نیز از دست می دهیم.
شکاف چند کیلومتری و عمیق زمین در عنبرآباد
وی گفت: آب در لایه های زیرین زمین تجمع کرده است و در واقع فضای بین ذره های خاکی را پر کرده است و وقتی این آب برداشت می شود بین این ذرات خالی می شود و زمین نشست می کند در شکلی دیگر در حفره های زیرین زمین آب تجمع کرده است و در واقع بخشی از وزن خاک بالای این حفره های را تحمل می کند و وقتی آب از بین می رود این حفره ها در هم می شکند و این دقیقا مانند ریزش قناتها در شهرها و روستاهای مختلف است که مردم بسیار این مورد را در سالهای اخیر مشاهده می کنند و نمونه بزرگ آن دشت اختیار آباد است.
وی ادامه داد: این مسئله وقتی خطرناک تر می شود که بدانیم کرمان 18 گسل مهم لرزه خیز دارد که خود به صدها و هزاران گسله تقسیم می شوند و در صورت بروز زمین لرزه احتمال ریزش این حفره های بیشتر می شود.
خروج آبهای زیر زمینی از شهر کرمان و احتمال نشست زمین
وی افزود: در شهر کرمان اما این خطر بالقوه تر است در کنار برداشت های آبی که در دشتهای اطراف شهر روی داده است مسئله بالا آمدن آبهای زیر زمینی در شهر کرمان را نباید فراموش کرد.
رانش زمان در روستای مسکون
این کارشناس زمین شناسی افزود: زیر شهر کرمان لایه ای سنگی به مانند یک کاسه است و چون کرمان از شبکه فاضلاب شهری بی بهره است سالها فاضلاب به وسیله چاههای جذبی وارد زمین شده است و این کاسه سنگی مملو از آب شده و سطح آب در برخی مناطق به زمین نزدیک شده بطوریکه اگر پمپهای مسجد جامع کرمان خاموش شود در نصف روز آب به صحن مسجد خواهد رسید.
وی گفت: پس از بروز این مشکل مسئولان تصمیم گرفتند آبها را به وسیله حفر دهلیزهایی در زیر زمین خارج کنند و این دقیقا همان است که هم اکنون در دشتها روی داده است یعنی لایه های بین ذرات خاک در لایه های زیرین خالی می شود و درنهایت خطر فرو نشست زمین در شهر 800 هزار نفری کرمان افزایش یافته است.
رئیس سازمان زمین شناسی استان کرمان نیز در خصوص فرونشست زمین می گوید: معمولا فرونشست زمین به دو صورت نقطه ای و منطقه ای رخ می دهد.
علی رشیدی می افزاید: پدیده فرو نشست نقطه ای در اثر انحلال لایه های زیرین زمین همچون گچ و آهک که قابلیت انحلال دارند ویا ریزش حفره های غیرطبیعی ایجاد شده در زیر زمین همچون تونل های معادن و قنات ها به وجود می آید که به عنوان مثال می توان به بروز فرو چاله بزرگ دشت اختیار آباد در سال 1377 اشاره کرد.
وی بروز پدیده فرو نشست منطقه ای که اکثر دشت های استان کرمان با آن مواجه هستند را ناشی از برهم خوردن تعادل طبیعی سفره ها و آبخوان های زیرزمینی می داند و می افزاید: بخشی از لایه های طبقات زمین توسط آب تامین می شود، لذا با خروج آب از زمین این تعادل بر هم می خورد و بخشی از وزن لایه های زمین که توسط آب تحمل می شود، به ذرات خاک تحمیل می شود و یک افزایش فشار را بر روی طبقات خاک وارد می کند و به مرور زمان باعث می شود یک منطقه وسیع به ابعاد یک دشت دچار فرونشست زمین شود.
فرونشت بزرگ زمین در اطراف شهر کرمان
رشیدی با بیان اینکه در گذشته های دور در دشت ها به دلیل اینکه برداشت آب از سفره های آب زیرزمینی توسط قنات ها صورت می گرفت و قنات به صورت هوشمندانه و حساب شده در فصول گرم و سرد از منابع آب زیرزمینی استفاده می کردند فرو نشست زمین رخ نمی داد می گوید: در دهه های اخیر با پیشرفت تکنولوژی و استفاده از پمپ های مکانیکی برای برداشت آب های زیرزمینی ازطریق چاه ها و به موازات آن افزایش جمعیت و نیازی که به مصرف آب وجود داشته،برداشت های بی رویه ای از منابع آب زیرزمینی صورت گرفته است.
وی تصریح می کند: اکثر نقاط استان کرمان خشک و منابع آب های سطحی خیلی کم است، به همین دلیل بخش عمده آب مصرفی از منابع آب های زیرزمینی تامین می شود که این امر باعث شده برداشت های بی رویه تعادل آبخوان ها را به هم زده و همزمان با آن پدیده فرو نشست زمین شروع شود.
دشت رفسنجان، زرند و سیرجان در صدر خطر فرونشست
مدیر سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان با اشاره به مشاهده نخستین شواهد فرونشست زمین در حدود 40 سال قبل در دشت رفسنجان می گوید: طی سال های گذشته در دشت های زرند و سیرجان در شمال استان کرمان به وفور این پدیده مشاهده شده است.
وی افزود: سطح آب های زیرزمینی در این مناطق به شدت پایین رفته و کشاورزان برای آبیاری باغات کشاورزی تقریبا هر دو سال یکبار مجبور به کف شکنی چاه ها برای دسترسی به سطح آب های زیرزمینی شده اند.
رانش کوه و تشکیل سد طبیعی در مسیر رودخانه در شهداد
وقتی زمین در دشتهای کرمان از 20 تا 30 سانتیمتر در طول سال نشست می کند
وی با بیان اینکه طی سال های گذشته فرو نشست زمین در دشت های شمالی استان کرمان همواره ادامه داشته می افزاید: بر اساس بررسی های کارشناسی های صورت گرفته سالانه در دشت رفسنجان حدود 30 سانتی متر، دشت زرند 25 سانتی متر و در دشت کرمان بین 20 تا 25 سانتی متر فرونشست زمین رخ داده که در دشت رفسنجان گاها بیشتر از این میزان بوده است.
وی فرو نشست زمین را فقط مخصوص دشت های شمالی استان کرمان نمی داند وبا اشاره به نقش خشکسالی، گسترش کشاورزی و استفاده از منابع آب های زیرزمینی در فرونشست زمین در جنوب این استان می گوید: اکثر دشت های جنوب استان کرمان در مناطقی همچون قلعه گنج، منوجان، جیرفت و عنبر آباد، دشت ارزوئیه در غرب و دشت های فهرج و ریگان در شرق درگیر پدیده فرو نشست زمین هستند و هیچ منطقه ای در استان کرمان از فرو نشست زمین در امان نیست.
مدیر سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان با اشاره به خسارات فرونشست زمین به مناطق مسکونی شهرهایی همچون رفسنجان می گوید: فرونشست زمین در شهر رفسنجان باعث ایجاد شکاف های فراوانی بر روی دیوار های ساختمان ها شده و در بسیاری از روستاهای قلعه گنج و ارزوئیه درجنوب و غرب استان کرمان نیز این پدیده به ساختمان ها خسارات فراوانی وارد کرده است.
رشیدی تنها راهکار اصلی مهار این پدیده در بلند مدت را مدیریت برداشت آب ازمنابع آبی زیرزمینی عنوان میکند و می افزاید: پدیده ای که طی دهه ها شروع شده خیلی سریع متوقف و مهار نمی شود و نمی توان همچون هنگام وقوع سیل با یک سیل بند جلوی آن را گرفت.
زمین لرزه بم
انجمن علمی و گروه آموزشی جغرافیایی کرمان نیز در این خصوص تحقیقاتی را انجام داده است که بخشی از آن را بررسی می کنیم، استان کرمان به دلیل داشتن گسل های فعال فراوان و آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی در اکثر نقاط، همواره در معرض حوادث و مخاطرات زیادی قرار دارد. این مسئله سبب شده استان کرمان متحمل خسارت های جانی و مالی فراوانی شود. بطوریکه همواره بخشی از بودجه ی استان برای مقابله با این حوادث و کاهش خسارت های آن اختصاص داده می شود.
حرکت صفحات پوسته زمین و گسل ها، زلزله - حرکت زمین، لغزش و جابجایی رسوبات سطح دامنه ها و نشست زمین، آب و هوا، سیل- خشکسالی- یخبندان و سرمازدگی- حرکت ماسه های روان، اُفت آبهای زیر زمینی، نشست زمین- ترک خوردگی معابر و اراضی مسکونی از جمله مخاطرات استان کرمان است.
زلزله در استان کرمان
نگاهی به نقشه زلزله خیز جهان نشان می دهد که استان کرمان روی کمربند زلزله خیزی مدیترانه- ترکیه- ایران- افغانستان (کمربند کوهستانی آلپ- هیمالیا) قرار گرفته است در استان کرمان گسل های فعال و لرزه خیزی وجود دارد که حرکات ناشی از آنها- به خصوص گسل های گلباف و کوهبنان- موجب وقوع زلزله شدید می شود.
رانش زمین و تغییر مسیر جاده در محور کرمان - جیرفت
آثار و شواهد تاریخی نیز گواه این مدعاست که هر چند وقت یکبار شاهد وقوع زلزله ای نسبتاً شدید در این استان هستیم. عوارض طبیعی حاصل از این زلزله ها عبارتند از: پیدایش شکاف های عمیق در زمین، فرونشینی یا به عکس، بالا آمدن بخش هایی از زمین، تشکیل چاله ها و دریاچه هایی در مسیر رودها، خشکی قنات ها یا افزایش آبدهی آن ها، تشکیل یا از بین رفتن چشمه ها و تغییر آبدهی آنها، ریزش کوه ها، تغییر در خصوصیات آب های زیر زمینی و دمای آب ها، تشکیل گِل فشان ها و ... این زلزله ها همواره با خسارت های جانی و مالی فراوان همراه هستند. در زلزله 5 دی ماه 1382 شهر بم و بروات به علت فعالیت گسل بم شاهد این خسارات بودیم. گرچه امروزه با تلاش بی وقفه مردم صبور بم و مسئولین، زندگی تازه و پر طراوت بم را با ساختمان های مقاومتر شاهد هستیم.
حرکت زمین و مخاطرات طبیعی/ ایجاد چاله 10 متری در زمین لرزه سال 61 شهداد
حرکت زمین یکی دیگر از انواع مخاطرات طبیعی است که گاه بصورت آرام و گاه سریع اتفاق می افتد. این حرکات در مناطق مختلف استان متفاوت و به دو صورت زیر دیده می شود.
حرکت زمین همراه با زلزله: گاهی حرکت بخش هایی از زمین در دو طرف گسل فعال، باعث جابجایی طبقات همراه با زلزله های شدید است. برای مثال در پی زلزله سال 1361 شهداد حرکت زمین باعث تشکیل چاله ای به عمق 10 متر گردید.
حرکت بدون زمین لرزه: این نوع حرکات اغلب در دامنه های پر شیب دیده می شود و از نشانه های آن کج شدن ریشه درختان و حتی تیرهای برق در دامنه هاست. این حرکات بیشتر در نواحی کوهستانی استان دیده می شود و در ارتباط با بارش باران و نفوذ آب است.
نقشه گسلهای کرمان
جدیدترین نوع حرکت زمین در استان کرمان ، حرکت بخشی از زمین در ناحیه ای به نام مسکون از توابع جیرفت است که در محل جاده ارتباطی کرمان- جیرفت اتفاق افتاده و شکاف های طویلی در زمین ایجاد کرده است. حرکت توده ای رسوبات و مواد سطح دامنه سبب خساراتی در راه ارتباطی و مساکن روستایی شده است، به دلیل وضعیت خاص منطقه و ماهیت سنگ ها و نحوه جابجایی رسوبات، این پدیده به حرکت گسل های منطقه ارتباط دارد.
نشست زمین/ 10 متر افت سطح آب برابر است با نشست 43 سانتیمتری زمین
مهمترین عامل نشست زمین در استان کرمان برداشت بی رویه از آب های زیر زمینی است. این امر باعث خالی شدن منافذ خاک و در نتیجه نشست آن می گردد. میزان این نشست در دشت های استان کرمان، به طور متوسط به ازای هر 10 متر افت سطح آب زیر زمینی، بین 30 تا 43 سانتی متر است. وقوع چنین پدیده ای با ترک برداشتن و فرونشینی خاک همراه است. با پایین رفتن سطح آب سفره های زیر زمینی، آبها شور و سنگین می شود و در آینده استان را با مشکل کمبود آب شیرین مواجه خواهد کرد.
همچنین تبخیر آب از سطح زمین سبب رسوب مواد محلول موجود در آب ها شده ، خاک را شور و برای کشاورزی نامناسب می کند. این خطری جدی برای آینده ی کشاورزی استان و تأمین مواد غذایی است. کاهش سفره های آب زیر زمینی علاوه بر این که موجب خشک شدن قنات ها و چاه ها، نشست زمین و ایجاد شکاف در اراضی کشاورزی، ساختمان ها و تأسیسات شهری و روستایی می شود، افزایش مهاجرت و در نتیجه تخلیه روستاها از جمعیت را نیز به همراه دارد.
که نمونه آن نشست دشت اختیار آباد است که قطر دهانه به هنگام وقوع حادثه 40 متر بوده اما به مرور زمان افزایش پیدا کرده است.
......................................
گزارش: اسما محمودی
نظر شما