مردان نمکی، روایتگر تاریخی اسرار آمیز و کهن

به گزارش خبرنگار مهر، عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی»در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخشهای مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام «عمارت محمود خان ذوالفقاری»معروف است.

بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) دراواخر حکومت قاجار بنا گردیده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است. درگذشته این بخش از شهر زنجان محله­ی اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود

.

بعد از انقلاب اسلامی، با ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبتهای لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا به طور کامل تخریب گردید.

در سالهای اخیر نیزبا اجرای طرحهای عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه  بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارك تبدیل شد.

در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و باز سازی شد.

با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهر آباد در سال۱۳۸۶ موزه موقت مومیایی­ها در این مکان بوجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.

مسئول روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان گفت:  بنای عمارت ذوالفقاریدر تاریخ ۲۵/۱۲/۷۵به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

غلامرضا نجفلو   در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود:  بخش باستان شناسی موزه  دارای بخش پیش از تاریخی : در این بخش اشیاء دوره پیش از تاریخی مکشوفه از استان زنجان از محوطه های تپه نور سلطانیه مربوط به هزاره پنجم ق م و تپه خالصه خرمدره مربوط به هزاره ششم ق م و سها چای تپه مربوط به هزاره چهارم ق م نگهداری می شوند این اشیاشامل انواع کاسه های سفالین ساده و منقوش انواع ابزار سنگی بنام میکرولیت وابزاراستخوانی و پیکرک های حیوانی است

. 

وی ادامه داد: بخش تاریخی  موزه که  در این بخش انواع ظروف سفالین عصر آهن مکشوفه از زنجان شامل انواع سفالهای خاکستری و نخودی -ظروف سفالین لعابدار دوره اشکانی -انواع خمره های ذخیره آرد-انواع ابزار جنگی از جنس مفرغ شامل سرگرز و پیکان -سرپیکان و شمشیر های ساده و منقوش است

نجفلو  افزود:  بخش اسلامی  در این بخش انواع اشیاء دوره اسلامی شامل پی سوزهای ساده و لعابدار دوره ایلخانی -کتب خطی با موضوع مذهبی و ستاره شناسی -کاشی های ستاره ای و زرین فام مکشوفه از گنبد سلطانیه -سکه های دوره های مختلف تاریخی نگهداری می شوند.

مردان نمــكی معدن چهره آباد

مرد نمكی ۱: با وجود كشف استثنائی مرد نمكی ۱ در سال ۱۳۷۲ متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مكانیكی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت. در پائیز ۱۳۸۳ معدن كاران در حین كار با بولدوزر مجددا با بقایای اسكلت انسانی مواجه شدند كه به دلیل كار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدن كاران در میان خاكهای آشفته علاوه بر جمع آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تكه تكه شده، شماری اشیا به دست آمد كه توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.

بررسی ­های اولیه بر روی بقایای انسانی، كه پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمكی ۲ نام گذاری شد نشان داد كه این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی متر بوده كه در جریان ریزش دیواره­ها و سقف تونل كشته شده است. از جمله اشیایی كه همراه این مرد نمكی یافت شد می ­توان به تكه سبد و میخ های چوبی، طنابهای گیاهی، منسوجات و ... اشاره كرد.

مرد نمكی ۲: كشف اتفاقی مرد نمكی ۲ و مجموعه­ای از اشیا موجب از سر گیری پژوهش­های باستان شناختی در معدن نمك چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال گردید بنا براین كاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم كاوش نیز در پائیز ۱۳۸۴ ادامه یافت.

مرد نمكی ۳: بقایای مرد نمكی ۳ همچون مرد نمكی ۲ به صورت اتفاقی و طی كار باطله برداری بولدوزر توسط معدن كاران در سال ۱۳۸۳ كشف شد. به دلیل كشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده، و تكه تكه یافت شد.

(بقایای مومیایی شماره ۳ شامل: استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود كه همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یك سنگ چند تنی روی او كشته شده بود.)

مرد نمكی ۴: مرد نمكی ۴ سالم­ترین و كامل­ترین مومیایی مكشوفه از معدن چهر آباد است. علیرغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت­های بدن سالم باقی مانده است كه شامل مجموعه استخوان­ها و بافت نرم وی است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است. به هنگام كشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شكلی كه صورت و قسمت جلوی بدن روی خاك قرار گرفته بود. دست­ها از ناحیه آرنج خم شده دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود . پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شكم قرار داشت. با وجود شكستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته توسط دكتر شكوهی  با عكسبرداری سی تی اسكن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل­ها و ریزش خاك و آوار روی وی بوده است.

 براساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده كه به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی متر است. بر گوش­هایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی كوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز كشف گردید. یكی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است كه در غلافی چرمی به كمربند پارچه ای او بسته شده است ازاشیای دیگر می­ توان به دو كوزه كوچك سفالی سالم اشاره كرد. همچنین ظناب­های گیاهی، یك مهره كوچك با لعاب ابی، یك پی سوز سالم دود زده، ۱۱ تكه سفال و ... نیز همراه این جسد یافت شده است.

از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس كامل است كه برتن او دیده می­شود. این لباس از بالا پوشی بلند، یك شلوار و كفش چرمی تشكیل شده است.

مرد نمكی ۵: این مومیایی طبیعی در كاوش فصل دوم در حالی یافت شد كه به جز سر بقیه قسمت­های بدن زیر صخره و سنگ­های آواری بزرگ قرار گرفته بود­. شكل جسد نشان می­داد كه این شخص نیز همچون نمونه­های قبلی بر اثر حادثه­ای كه منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده­، كشته و مدفون شده است بر خلاف مومیایی نمكی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمكی ۵ پوسیده شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمت­هایی كوچك از دو دست، پاها بخش­هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. كم بودن میزان نمك در این محیط، نفوذ آب از بالای كوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمكی ۵ است. 

پیش از كاوش­های دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمك چهر آباد براساس یافته­های سال ۷۲ تصور بر این بود كه معدن، محل كشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاكمه اقوام سكایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است. اما با كاوش­های دو فصل اخیر مشخص گردید كه همه مومیایی­های مكشوفه از معدن كارگران و معدن كارانی بودند كه در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره­ها و سقف و تونل­ها كشته و مدفون شده ­اند.

طبق كاوش­های انجام یافته همچنین مشخص شد كه معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. براساس آزمایشات سالیابی كربن ۱۴ مشخص شد كه مرد نمكی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمكی ۱، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارك موجود، ریزش تونل­های معدن چهر آباد، دست كم دوبار رخ داده است.

نخستین بار در حدود ۲۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن كاران بخش بزرگی از تونل­های معدن ریزش و در آن مردان نمكی ۳، ۴، ۵ كشته شده­اند و سپس با گذشت چندین قرن سال دوباره حادثه­ای دیگر در معدن نمك رخ داده و در نتیجه آن مردان نمكی ۱و۲ نیز كشته و مدفون شده ­اند.

در حال حاضر به استثنای مومیایی نمكی شماره ۱ كه در موزه ملی كشور نگهداشته می­شود بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداری می­ شوند.

همراه با پیکره های باقیمانده از مردان نمکی  منسوجاتی نیز از این مردان نمکی کشف شده که در حال حاضر در موزه مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری زنجان به نمایش گذاشته شده است.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته این منسوجات متعلق به دوره هخامنشی و ساسانی بوده است که در بافت آنها از تکنیک‏های متفاوتی در آن دوره استفاده شده است از جنس‏های مختلف مو، پشم و نمدی بوده و وجود نقوش مختلف و طرح‏های زیبا در بافت این پارچه‏ ها از ویژگی‏های بارز آنها به شمار می ‏رود.

یحیی رحمتی در گفتگو با خبرنگار مهر، افزود: بر اساس بررسی‏های به عمل آمده منسوجات کشف شده متعلق به ۲ هزار و ۳۵۰ سال قبل بوده است

وی با بیان اینکه منسوجات و پارچه های بدست آمده از معدن چهرآباد و هنر و ظرافت بکار رفته در این پارچه ها نشان از قدمت پارچه بافی  و صنعت نساجی در ایران است، گفت: منسوجات و یافته های  بدست آمده  از مردان نمکی چهرآباد شامل دو دوره تاریخی ساسانیان و هخامنشیان است.

رحمتی افزود:  مجموعه وسایل و اشیائی از معدن نمک چهرآباد استان زنجان کشف شده‌ که بسیار بی‏ نظیر است و این یافته‏ ها یکی از مستندات قوی حوزه منسوجات کشور از نوع تاریخی به شمار می‏ رود.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان ادامه داد: منسوجات به دست آمده از معدن نمک چهرآباد برای نخستین بار رونمایی شده و به نمایش گذاشته شده است.

رحمتی افزود: منسوجات کشف شده از معدن نمک چهرآباد محل کشف مردان نمکی برای نخستین بار در موزه ایران باستان کشور به نمایش گذاشته می‏ شود.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان گفت: منسوجات یافته شده در همایش باستان‌شناسی ایران در تهران نیز رونمایی خواهد شد و قدمت این منسوجات و ظرافت به کار رفته در بافت آنها بر اهمیت آنها بیش از پیش می افزاید که مورد توجه باستان شناسان وکارشناسان این رشته است.