ثبت جهانی میراث ایران مدیون «شهریار عدل» بود

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از پژوهشگاه میراث فرهنگی، شهریار عدل متولد ۱۴ بهمن ۱۳۲۲ بود. اجداد پدری او اهل تبریز بودند. سال­های دبستان و دبیرستان را در تهران گذراند و از پاییز ۱۳۳۸ شمسی (۱۹۵۹ میلادى) ادامه تحصیلاتش را در فرانسه دنبال کرد. در مدرسه عالى علوم تاریخى در سوربن تحصیل كرد و همزمان در مدرسه موزه لوور، تاریخ لنگر عمومى هنر، باستان­ شناسى مشرق زمین و تاریخ هنرهاى دوره اسلامى خواند و به مدرسه معمارى پاریس -بوزار- رفت. سپس به دوره دكتری پرداخت و برای رساله دکتری موضوع «فتوحات‏ همایون» را برگزید كه به تاریخ جنگ­هاى شاه عباس در سال ۱۰۰۷ ق در خراسان و فتح هرات مربوط است.

تحقیقات عدل با ورود و عضویت او در «مرکز ملى تحقیقات علمى فرانسه» (CNRS) شکل حرفه­ ای­ تری به خود گرفت. او در این مرکز پژوهش­های خود را به ایران، افغانستان و آسیای میانه معطوف کرد و از عضو به مدیر ممتاز تحقیقات ارتقا یافت. طی سال­ها، به رغم آن­که بسیاری از خارجی­ های عضو «مرکز ملى تحقیقات علمى فرانسه» ملیت فرانسوی اختیار می­ کرده اند، وی هیچ گاه ملیت خود را تغییر نداد و حتی تابعیت دوگانه نگرفت.

عدل همچنین عضو هیأت تحریریه مجله استودیا ایرانیكا بود که از آغاز دهه ۷۰ میلادی در فرانسه منتشر می­شود و دیگر اعضای تحریریه آن دانشمندانی چون ژیلبرت لازار، پل برنار، ژان كالمار، یان ریشار و فیلیپ ژینیو هستند که به خوبی معرّف سطح اعتبار این نشریه است.

شهریار عدل از اواخر دهه ۷۰ میلادی ریاست «كمیته بین‏ المللى تدوین تاریخ تمدن­هاى آسیاى میانه» را در یونسکو بر عهده داشت که در چارچوب آن با حضور دانشمندانی از نقاط مختلف جهان، مجموعه­ای پرمایه و مفصل در این زمینه به زبان انگلیسی منتشر شد. در سال­های گذشته از سوی وزارت امور خارجه کشورمان دو جلد از این مجموعه به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

تحقیقات تاریخی و تاریخ هنری شهریار عدل بیشتر در زمینه قرون میانه اسلامی و به­ ویژه دوره­ های صفوی و قاجار متمرکز بود. او سلسله ­مقاله‏ هایى مهمی درباره آغاز نقاشى مكتب مغول در هندوستان و همچنین نقاشى و صورتگران دوره صفوی نگاشته است. همچنین جنبه­ های تاریخی، هنری و فنی مواد فرهنگی این دوره مورد علاقه او بود. کتاب هنر و جامعه در جهان ایرانی که به فارسی نیز ترجمه شده از جمله کوشش­ های او در تدوین مقالاتی در این باره است.

تحقیقات میدانی باستان­ شناسی دکتر عدل نیز بیشتر بر دوران اسلامی متمرکز بود. او پژوهش ­ها و کاوش ­های باستان­شناسی گسترده و دامنه­ داری در زوزن خراسان، بسطام سمنان، ری و بم به انجام رسانیده یا در دست انجام داشت. نتایج این تحقیقات نیز به طور پیوسته در نشریات اروپا یا ایران منتشر شده است. کتاب تهران، پایتخت دویست ساله از دیگر تلاش­های او و همکار فرانسوی وی برنار اورکاد است که به مناسبت دویستمین سالگرد پایتخت شدن تهران در سال ۱۹۹۲ از سوی انجمن ایران­شناسی فرانسه در ایران منتشر شد.

از دیگر کارهای عدل ثبت نخستین آثار ایران در فهرست میراث جهانی است که مقارن با آشفتگی­های روزهای اول انقلاب و با هزینه شخصی وی انجام شد. چند ماه پس از وقوع انقلاب، در اردیبهشت سال ۱۳۵۸ او با سفر به مصر اقدام به پیگیری و ثبت میدان نقش جهان اصفهان، معبد چغازنبیل و تخت جمشید کرد. پس از آن به مدت ۲۴ سال هیچ اثری از ایران در فهرست میراث جهانی ثبت نشد تا آن که بار دیگر در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی با پیگیری­های مدیریت وقت سازمان میراث فرهنگی، دوباره وی و جمعی از همکارانش اقدام به تهیه و تدوین پروندههای ثبت جهانی کردند و مجموعه تخت سلیمان در این فهرست به ثبت رسید. با وقوع زلزله بم در دی ماه ۱۳۸۲ نیز عدل در بم حضور یافت و به مدت بیش از یک دهه تحقیقات گسترده­ ای را درباره این منطقه غنی تاریخی پایه گذارد و ادامه داد.

از جمله کارهای ماندگار شهریار عدل یافتن فیلم­های زمان مظفرالدین شاه قاجار در فیلم­خانه کاخ گلستان و تلاش­هایی است که با همکاری نهادهای مسؤول برای ترمیم و معرفی آن­ها در مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه انجام داد. این اقدام پرتویی نو بر آغاز تاریخ سینمای ایران افکند. عدل به این کار بسنده نکرد و مقالات مهم و راهگشایی نیز درباره «آشنایی با سینما و نخستین گامها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران» نگاشت. او با اشرافی که به تاریخ و هنر دوره قاجار داشت مقالاتی کلیدی نیز درباره تاریخ عکاسی نگاشت و در کنار یحیی ذکاء و ایرج افشار از معدود صاحب­نظران در این زمینه به شمار می­ آمد.

شهریار عدل به دریافت مدال فرهنگ جهانی یونسکو نیز نائل آمد. در سال ۱۳۸۸ خ (۲۰۰۹ م) کویچیرو ماتسورا، دبیر کل وقت یونسکو، طی مراسمی در حضور ایرینا بوکوا، دبیر کل منتخب و کنونی آن سازمان، مدال فرهنگ جهانی یونسکو موسوم به «پنج قاره» را در مقر یونسکو در پاریس در مقر یونسکو در پاریس به شهریار عدل اعطا کردند.

پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درگذشت این ایران شناس بزرگ و باستان شناس پیشکسوت را به بازماندگان آن مرحوم، مردم ایران و دوستداران میراث فرهنگی صمیمانه تسلیت گفته و برای او که به حق یکی از افتخارات ایران زمین است علو درجات بارگاه الهی را طلب می کند.