خبرگزاری مهر، گروه استانها-محمد حسن مقدم نیا: تغییر الگوی کشت در شهرستان شاهرود که ۱۶سال واژه خشکسالی را با خود یدک می کشد، امری اجتناب ناپذیر است و در این بین طرح های علمی و فناورانه بسیاری توسط نهاد های مختلف مانند مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان سمنان، جهاد کشاورزی و حتی منابع طبیعی ارائه شده است اما در این بین ترفند ساده کشاورز کوچ نشین ابوالحسن از توابع محروم بیارجمند، راه خود را به کنفرانس بین المللی حفاظت از زیست بوم های جهانی در ایتالیا و برنده جشنواره توزیع امکانات جوامع محلی در استرالیا باز کرد.
رضا صالحی ابوالحسنی از آن دست کشاورزانی است که ابتکار، پویایی، خلاقیت و خدمت رسانی را بسیار دوست دارد و هرگز تجربه راهکار های جدید بهره برداری کشاورزی و دامداری را از دست نمی دهد این بار اما طرح های ابتکاری وی که در داخل کشور، استان و شهرستان با بی توجهی مسئولان روبرو شد، نظر جهانیان را به خود جلب کرده است و این کشاورز امروز در افغانستان، استرالیا، جمهوری چک و ایتالیا میهمان جشنواره های بین المللی است.
نقش رسانه در معرفی ظرفیت های منطقه
این موفقیت ها در حالی است که پس از بازگشت این کشاورز در شهرستان هیچ مسئولی حتی خبر از موفقیت او نیافت و هیچ رسانه ای در شهرستان شاهرود و استان سمنان به موضوع نپرداخت تا ابوالحسنی در سکوت مطلق و در حالی که تنها مدیر جهاد کشاورزی شاهرود و معاون وی، پشتیبانش بودند، به روستای خود باز گردد.
اما طرح این کشاورز بیارجمندی شامل چه مواردی می شود که این چنین توجهات خارج از کشور را به خود جلب کرده است؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نیم نگاهی به شرایط جغرافیایی و اقلیمی محل زندگی او پرداخت.
روستای عشایر نشین ابوالحسن با ۱۲خانوار سکنه در دورافتاده ترین منطقه بخش بیارجمند قرار دارد که فاصله آن تا مرکز شهرستان شاهرود بالغ بر ۲۲۰کیلومتر و تا مرکز استان سمنان بیش از۴۰۰کیلومتر است این نقطه دورافتاده در مرز بین سمنان و خراسان رضوی و در میان کویر منتهی به بردسکن قرار گرفته و فاصله چندانی تا سبزوار ندارد.
اقلیم این منطقه کاملا خشک است و بعضا در مسیر تردد این روستا تا بیارجمند، هیچ درختی دیده نمی شود تنها سرسبزی این نواحی که عمدتا شن، رمل و ماسه، شکل جغرافیایی آن را شکل می دهد، سازمان های کشاورزی هستند که به دست مردم در زمان وجود آب احداث شده اند و امروز از آنها کمتر آثاری به جای مانده است.
آب با منطقه بیاجمند شاهرود قهر کرده است
آب ۱۶سالی می شود که با منطقه کویر بیاجمند قهر کرده است امروز ۱۳روستای این منطقه برای آب شرب حتی نیازمند آبرسانی با تانکر هستند و ۱۰روستای دیگر در طول۲۴ساعت شبانه روز به میزان کمی آب شرب در اختیار دارند در این شرایط حفر چاه های آب و استفاده از منابع آب زیرزمینی حیات مردم سختکوش این منطقه را تامین می کرد اما خشکسالی های اخیر باعث مهاجرت وسیع مردم بیارجمند به شاهرود، گنبد، تهران و سمنان شده است.
مهاجرت در این بخش آنچنان پدیده جدی است که خالی شدن بسیاری از روستاها را در دو دهه اخیر رقم زده در حالی که شهر بیارجمند در سرشماری سال۶۵ بیش از ۹هزار نفر جمعیت را در خود می دید حال آنکه امروز جمعیت این شهر به سه هزار و ۵۰۰نفر نیز نمی رسد.
در این شرایط اما یافتن راه حلی برای کشاورزی، باغداری و کشت مزارع می تواند اهمیت ویژه ای داشته باشد. طرحی که صالحی ابوالحسنی آن را ارائه کرده استفاده بهینه از آب کشاورزی در چنین اقلیم و شرایطی است که شاید همین ویژگی های جغرافیایی باعث شده تا این طرح بسیار مهم تلقی شود.
برای بازخوانی پرونده طرح کشاورز مبدع بیارجمندی با او به گفتگو نشسته ایم.
*لطفا برای شروع کمی درباره ابوالحسنی بگوئید؟
بنده اهل ایل ابوالحسنی، طایفه صالح از تیره محمدرضا هستم و تمام مدت نیم قرن زندگی خویش را در همین ایل به سر می برم کار عمده مردم این ایل دامداری محسوب می شود اما با پیشرفت جوامع بشری و سکونت در برخی بخش های بیارجمند، کشاورزی نیز جای خود را در بین افراد این ایل باز کرده است.
ابوالحسن ها کوچ نشین بودند و زمانی که منابع آبی را در فصل کشت می یافتند، برای رفع نیاز دامی خود به زراعت نیز می پرداختند اما کمبود منابع آبی به ناچار این طایفه را بین منابع آبی محدود منطقه بیارجمند به تردد و جابجایی وادار کرد امروز اما منطقه گرم و بسیار خشک ابوالحسنی در نزدیکی کالشور اسکان یافته و علاوه بر دامداری، مردم این ایل به کشت گندم، جو، پسته و گیاهان کم آب می پردازند از سوی دیگر درباره اقلیم این منطقه باید گفت میانگین بارش در منطقه ایل ابوالحسنی سالانه ۶۰میلیمتر است که این عدد در مقایسه با بارش سالانه کشورهای اروپایی یک به ۶۰ و به نسبت بارش کشوری یک به ۱۰محسوب می شود.
خشکسالی در بسیاری نقاط شهرستان شاهرود نمود خود را برجای گذاشته است اما به نظر نمی رسد این پدیده شوم در هیچ کجا مانند بیارجمند، کال شور، رضا آباد و زمان آباد توانسته باشد زندگی مردم را با چنین مشکلاتی روبرو سازد که نیمی از جمعیت این بخش امروز در شهرهای مجاور ساکن باشند.
*این شرایط بد اقلیمی از چه زمانی در ابوالحسنی و بیارجمند حاکم شده است؟
در زمان های دور بیارجمند آب فراوانی داشت و تا یک دهه پیش نیز معروف ترین خربزه های کشور در بیارجمند کشت می شد اما امروز منابع آبی و عدم وجود بارش متاسفانه ضربات سختی بر پیکر کشاورزی این منطقه زده است، بنده درست به یاد دارم که روستاهای این بخش همه دارای ۵۰خانوار جمعیت بودند و امروز در آنها ۱۰ پیرزن و پیرمرد باقی عمر را می گذرانند.
از سوی دیگر فکر نمی کنم شهر یا بخشی در ایران اسلامی وجود داشته باشد که طی یک دهه جمعیتش نه تنها رشد نکرده باشد بلکه ۶۰درصد جمعیت ساکن را نیز از دست داده باشد امروز بخش بیارجمند به جای۷۵هزار نفر جمعیت تنها۲۳هزار نفر را در خود گنجانده و این امر نشان دهنده عمق مشکلات است.
کشاورزی در این بخش نیز متاسفانه به همین سرنوشت دچار شده است و من شخصا برداشت هشت تن گندم در بخش بیارجمند را به یاد می آورم اما امروز بدون منابع آبی در یک هکتار گندم کاری ۲.۵تن گندم بیشتر نمی توان برداشت کرد.
*درباره طرح خود بگوید، گویا نام آنرا «عبور از خشکسالی»نهاده اید.
بله درست است؛ من با وجود اینکه متاسفانه از تحصیل محروم بودم اما همیشه سعی می کنم تا در زمینه کشاورزی و روش های نوین آن پیشرو باشم این طرح از ۱۸سال پیش برای نخستین بار به ذهن من رسید زمانی که زمزمه خشکسالی در شاهرود جدی شد و برای نخستین بار با آثار آن در یکی از نشست های جهاد کشاورزی آشنا شدم همان روز در راه بازگشت و در مینی بوس طرح های مختلفی را در ذهن مرور کردم و با مطالعه بیش از شش ماه مطالب مختلف به این نتیجه رسیدم که می توان از طبیعت برای درمان طبیعت بهره برد و تنها کافی است ساعت طبیعی زمین را کمی دستکاری کرد.
اساس طرح من تغییر روش کشت نیست تنها تغییر زمان بندی برای مصرف بهینه آب است برای مثال در یک خانه اگر شما در طول دو ساعت می خواهید دستان خود را بشوئید، استحمام کنید و یکی از بلوزهایتان را نیز بشوئید به جای سه بار ایستادن در برابر آب و اتلاف آن یکبار از آب مصرفی برای هر سه مورد بهره بگیرید این اساس طرح ماست به زبان ساده تر اگر قرار است جو، گندم، پسته و یونجه را طی سال کشت کنیم چرا اینها را با همپوشانی زمانی کشت نکنیم که آبیاری یکی بر دیگری تطبیق پیدا کرده و با یکبار آبیاری همه اراضی را مشروب سازیم.
این طرح به ظاهر ساده مشکلات عدیده ای داشت چرا که کشاورزی سنتی بر طبق روزهای سال مانند قانونی دست نیافتنی برای کشاورزان شده است و اگر کشاورزی از کودکی می داند که آخرین آبیاری گندم باید روز شصتم بعد از عید باشد اصلا نمی توان به او اثبات کرد که این امر می تواند در روز پنجاه و نهم نیز رخ دهد بدین منظور طرحم را ابتدا در ایل خود و بر مزارع پدرم آغاز کردم و به طرز شگفت انگیزی از آن نتیجه گرفتم.
*طرح را برایمان تشریح کنید.
چرخه عبور از خشکسالی کشت های رایج منطقه مانند جو، گندم، پسته، ینجه و ... را در بر می گیرد اما در این طرح جوی علفی محور کشت در طول سال قرار دارد، این محصول در نیمه شهریور تا مهر ماه در ابولاحسنی کشت می شود و تا ابتدای دی ماه ساقه و برگ این جو علفی کاملا از خاک بیرون می زند تا اینجا زمین تنها یکبار با آب مشروب می شود حال درست در زمانی که برگ و ساقه جو کاملا رشد کرده برخلاف روش های معمول تمام دام های سبک مان را در زمین های جو رها می کنیم تا همه دست رنجمان را بخورند این طرح شاید غیر معمول باشد اما در ادامه نتایج مثبت این عمل را توضیح خواهم داد.
زمانی که گوسفندان تمام جوهای کشت شده در مهرماه را تناول کردند درست در تاریخ ۱۵اسفندماه از زمین های کشاورزی بیرون می روند و به مدت دو ماه زمان مرمت می شود تا دانه های جو که در زمین قرار دارند با دست مهربان طبیعت و بدون آبیاری رشد کنند در این مرحله جو مجددا رشد کرده و تا خردادماه که زمان برداشت محصول می رسد تنها یکبار آبیاری می شود و همانطور که بیان شد با دو آبیاری سه تن جو از زمین برداشت کرده ایم این طرح در آیش هیچ مشکلی برای زمین به وجود نمی آورد و تنها از کود گوسفندان، جو را رشد می دهد اما این طرح اینجا به اتمام نمی رسد همانطور که بیان شد ما سه محصول را با همپوشانی در یک مقطع کشت می کنیم.
پس از جو نوبت به پسته می رسد زمانی که جو علفی پس از عید آبیاری می شود، نوبت آبیاری پسته با همان آب مازاد جو علفی در زمین است یعنی اتلاف آب زمین جو، کاملا به سوی درختان پسته راهنمایی می شود و پای آنها می ماند تا اینجا با دوبار آبیاری در مهر ماه و اردیبهشت ماه هم زمین جو را آبیاری کرده ایم و هم یکبار به درختان پسته آب داده ایم آن هم آبی که از مازاد اراضی جو علفی به جای مانده نه آبی که از دل زمین می جوشد.
در اینجا باید گفت پسته محصولی کم آب است و هر ۵۰روز یکبار آب نیاز دارد لذا با این روش در کنار زمین جو قرار گرفته و مانند کشاورزی رایج سنتی در کنار اراضی مدام آب نمی خورد در ادامه باید گفت پسته ای که اردیبهشت تا خرداد ماه آبیاری شده، در شهریور جمع می شود و آخرین آبیاری اش همزمان با اولین آبیاری زمین جو علفی در سال کشاورزی آتی می شود یعنی این بار زمین جو برای شخم و کشت مجدد آبیاری شده و باز هم مازاد آن در اختیار پسته ها قرار می گیرد با این روش زمین را در طول سال سه بار آبیاری کرده ایم.
*آیا تناژ برداشت جو علفی و پسته دراین طرح کاهش نمی یابد؟
خیر؛ در کشت جو مطمئن هستم که تناژ تغییری نمی کند اما در پسته به دلیل اینکه آنچنان جدی گرفته نمی شد تا کنون محاسبه نکرده‌ام اما نزدیک به یقین می توانم بگویم تغییری در آن مشاهده نمی شود همچنین در برخی اراضی منطقه پسته ها هنوز به باردهی مطلوب نرسیده اند چرا که به تازگی کشت شده اند و در آینده بهتر می توان به این سوال پاسخ داد اما تناژ جو کاملا مشابه است.
اما ممکن است این سوال پیش آید که آیا برخورد سم حیوانات با زمین کشاورزی باعث تخریب آن نمی شود، آن هم در مدت ۲۰روز، که باید گفت خیر، بسیاری این حرف را می زدند اما تجربه ما اثبات کرد طبیعت خود، برای خودش درمان دارد اگر اینگونه بود در هیچ مرتعی نباید علفی می روئید مادر طبیعت کار خود را کاملا بلد است و می داند چگونه از خود مراقبت کند با این روش خیلی جالب می توانیم کشت ها را در کنار تعلیف گوسفندان انجام دهیم.
اما جالب است بدانید با این روش در بیارجمند ما حتی پنبه کاشته ایم، با زمان بندی درست که آبیاری یکی با آب مورد نیاز دیگری همپوشانی پیدا کرده باشد می توان در این مکان پنبه هم کاشت البته این کشت در حقیقت برای زمان هایی است که آب بیشتری وجود داشته باشد اما کاملا این روش جواب داده است و این نکته یکی از دلایل دعوت من به جشنواره منابع آبی ایتالیا و سخنرانی در یکی از کارگاه های جانبی آن بود.
*چگونه این طرح ساده تا کنون معرفی نشده بود ؟ آیا به فکر کسی دیگر نرسیده بود؟
پاسخ این سوال راحت نیست همانطور که بیان شد مقاومت کشاورزی سنتی در برابر تغییرات کوچک بسیار قوی است امروز اگر شما روش نوینی برای بیل زدن که ساده ترین جزء کشاورزی است هم ابداع کنید بازهم کشاورز سنتی به همان منوالقدیم بیل خواهد زد، امروز کشاورزان پسته،جو، هندوانه و پنبه را در اراضی شان با ۱۰بار آبیاری در طول سال کشت می کنند و مقاومتشان در برابر روش های نوین بسیار شدید است.
از سوی دیگر تغییر الگوی کشت و آبیاری از آن دست طرح هایی است که در اراضی بسیار وسیع جواب می دهد در حالی که کشاورزان سنتی غالبا اراضی خرده مالکی و ارثی در حد چند جریب دارند که در آنها حتی به سیستم های آبیاری نوین هم فکر نکرده اند. این طرح شاید در ابتدا ساده به نظر برسد اما اجرای آن برای کسی که ارتزاقش از راه کشاورزی است و برای نخستین بار می خواهد تمام زندگی اش را پای کار بگذارد مانند قماری سنگین است اگر این اراضی به این روش های جدید کشت و آبیاری پاسخ ندهند یکسال درآمد کشاورز از کجا می خواهد تامین شود؟لذا اگر هم به فکر کسی برسد در اجرایش مشکل خواهیم داشت.
*برخورد مسئولان جهاد و مراجع ذی ربط با شما چگونه بود ؟ آیا گواهی ثبت این روش را دارید؟
گواهی ثبت این روش به نام ایل ابوالحسنی در اختیار بنده است اما به جز مدیریت جهاد کشاورزی شاهرود و معاون وی، هیچ یک از مسئولان شهرستانی، استانی و کشوری حتی حالمان را نپرسید اما امروز وزارت کشاورزی افغانستان برای ما دعوت نامه رسمی می فرستد تا روش کشت خود را برای ترویج به آن کشور ببریم. درست به یاد دارم سال گذشته در کشور افعانستان تریبون و تمام امکانات را در اختیار ما قرار دادند تا تنها این روش را در آنها تشریح کنیم امری که در شهر خودمان حتی انجام نشد.
*شما برای ارائه طرحتان به ایتالیا و استرالیا نیز سفر کرده اید، در این خصوص توضیح دهید.
بله؛ طرح من طرح برگزیده همایش«فایر آبنت» سیدنی استرالیا در سال۹۳ و طرح دوستدار طبیعت «آی یو سی ان» کنفرانس بین المللی حفاظت از زیست بوم های جهانی ۹۴ در میلان ایتالیا است همچنین این طرج در اکتبر۲۰۰۸به عنوان نماینده ایران در کنگره جهانی تولیدات غذایی ایتالیا حضور داشت و وزارت کشاورزی و موسسه اکتشافات پایدار و محیط زیست افغانستان از آن به عنوان طرح نمونه سال۹۴نام برده است و در نهایت موسسه «سنتسو»یا سازمان بین المللی توسعه پایدار محیط زیست برای این طرح از بن آلمان تقدیرنامه فرستاده است و من در هر سه کشور مذکور به عنوان مدعو ویژه حضور داشتم.
اما در کشورمان تنها در همایش ملی بز سال۹۴بود که طرح ما معرفی و اتفاقا آنچنان هم مورد استقبال قرار نگرفت و تنها در سال۸۸، نخبه کشاورزی کشور شدم و دیگر هیچ.
*زمانی که به ایران برگشتید چه حسی داشتید؟
نخستین باری که به کنگره جهانی دعوت شدم با خود می اندیشدم که در بدو ورودم همه منتظرم هستند و دسته گل هایی از سوی وزارت جهاد کشاورزی به انتظارمان است اما همه آنها چون خوابی از جلوی چشمانم می گذشت البته این را نیز باید بگویم که در همان کشور ایتالیا نیز نماینده کشورمان اصلا ما را تحویل نگرفت.
البته از مسئولان گلایه ای ندارم چرا که این خدمتگزاران قطعا به اموری بزرگتر مشغول هستند و برایشان اهمیت مسائل ملی بیشتر است اما در نهایت می توان گفت امید داشتم که این طرح حداقل در کشورم مطرح شود از اینجا از مدیریت جهاد کشاورزی شاهرود تشکر می کنم که اگر آنها نبودند دیگر نا امید شده بودم و این طرح را نیز رها می کردم.
*این طرح می تواند چه میزان از مشکلات منطقه شما را برطرف کند؟
ابوالحسنی مشکلات فراوانی دارد و ما دلمان برای این مردم می تپد شاید حق ثبت این روش کشت را می توانستم با پیشنهاد هایی از برخی کشورها به فروش برسانم و امروز با پولش در شهر خانه ای بخرم اما دلم برای این مردم می سوزد مشکلات در ابوالحسنی بسیار است امروز در تیره ما در این ایل تنها هفت خانوار باقی مانده و مابقی مهاجرت کرده اند خشکسالی مشکلات عدیده ای برای این مردم به وجود آورده و امروز مسئولان باید به داد این مردم برسند.
*در نهایت انده این طرح را چگونه ارزیابی می کنید؟
من تا توان دارم به اجرای این طرح ادامه می دهم اما با این استقبال مسئولان فکر می کنم این طرح در ابوالحسنی بماند هرچند شنیده ام امروز در خراسان و در برخی نقاط سبزوار این روش کشت اجرا می شود اما بعد از ۱۸سال همچنان پای این طرح از بیارجمند نیز بیرون گذاشته نشده است و درنهایت باید به خداوند امید داشته باشیم تا یکروز خشکسالی پایان بگیرد اما حمایت مسئولان برای ما به آرزو تبدیل شده است.
نظر شما