بزرگترین قلعه تاریخی استان ایلام در حسرت یک نگاه

به گزارش خبرنگار مهر در ایلام، قلعه تاریخی شیاخ یا شاخ در استان ایلام، شهرستان دهلران، بخش زرین آباد، هشت کیلومتری شرق روستای بردی واقع شده است در این حوزه تاریخی به غیر از گزارشات کارشناسی توسط کارشناسان، تاکنون مطالعات علمی و سیستماتیک باستان شناسی بر روی این اثر انجام نگرفته است.

قلعه تاریخی شاخ  بزرگترین قلعه موجود در سطح استان بوده که در منطقه کوهستانی و گرمسیری بخش زرین آباد دهلران در میان تپه ها و رودهای شاخ و دره شور واقع شده که در یک نگاه کلی این اثر در حد فاصل رودخانه بزرگ میمه در جنوب و ارتفاعات تخت پیران در شمال آن قرار گرفته است. 

باروی بلند قلعه از ویژگیهای منحصر به فرد این بنا در ایران است

باروی بزرگ، طویل و مستحکم آن اهمیت این بنا را دوچندان کرده که از ویژگیهای منحصر این بنا نسبت به دیگر قلعه ها در استان و حتی در سطح کشور است. این اثر تاریخی که بر سر یکی از راه های فرعی باستانی منطقه پشتکوه به خوزستان، پیشکوه و عراق قرار گرفته، به لحاظ موقعیت قرارگیری، عظمت و استحکام باروی و کاربری خاص آن (نظامی - مسکونی) و نزدیکی به عراق پایتخت ساسانی اهمیت و جایگاه ویژه آن را در دوران حیات خود می رساند.

بنای قلعه بر روی تپه ماهوری که محصور در دو رودخانه شاخ و دره شور در شرق و غرب بوده ساخته شده است. باروی قلعه به شکل طولی از شمال به جنوب کشیده شده که به جهت حرکت در پیچ و خم تپه دارای زوایایی است.

صحن داخلی بنا در ضلع شمال عریض تر نسبت به بخش جنوبی است. ساخت وسازها در بخش شمالی قرار گرفته که به شدت تخریب شده اند. مصالح ساخت بنا را قلوه سنگ و ملاط گچ نیم کوب (دستی) تشکیل داده که بر اساس شواهد موجود باروی آن در زمان و طی چند مرحله ساخته شده است.

طول محوطه قلعه به خط مستقیم از شمال به جنوب 674 متر و عرض آن بین 90 ـ 150 و 200 متر متغیر است. مساحت کلی این بنای تاریخی حدود 10 هکتار است.

در منتهی الیه بخش جنوبی (ازشمال به جنوب) با احداث یک دیوار به طول 90 متر و ضخامت 100 سانتیمتر بخش محدودی از ضلع جنوبی را منفک کرده که دارای درگاهی بطول 150 سانتیمتر در بخش شمالی آن است. در این بخش تنها آثار یک اتاقک به ابعاد 5×5 متر تخریب شده موجود است.

شرق و غرب و جنوب وضعیت طبیعی منطقه به گونه ای است که ورودی قلعه در آن تعبیه نشده است و ورودی قلعه در بخش شمالی بوده که به دلیل تخریب شدید دراین ضلع به درستی مشخص نیست. مهمترین ویژگی این اثر چگونگی تامین آب آن بوده است.

در بخش شمالی که رودهای شاخ و دره شور از آن سرچشمه می گیرند با احداث کانالی (جوی سنتی) آب را به نزدیکی قلعه آورده که به دلیل عوارض طبیعی در بخشی تا باروی قلعه با احداث دیواری با مصالح سنگ وگچ (مصالح ساخت بنا) ضمن بلوکاژ، کانال آبی را تعبیه کرده که از شمال به طرف جنوب در حرکت بوده که با گردش 90 درجه در نزدیکی بارو وارد قلعه می شود که با این روش آب مصرفی را تامین کرده اند. با توجه به بزرگی قلعه و تراکم اماکن مسکونی در آن می توان این قلعه را از نظر جمعیتی بالا دانست.

احداث جاده روستایی در دهه های قبل بخشی از باروی شمالی آن را تخریب کرده است. با عنایت شیوه معماری و چگونگی ساخت آن، مواد فرهنگی بدست آمده در سطح بنا و مقایسه آن با بناهای همگون مطالعه شده ای چون تخت سلیمان آذربایجان، قلعه دختر فارس و ... بنای تاریخی شاخ مربوط به دوران ساسانی بوده با این تفاوت که این بنا از نظر وسعت عظیم تر است.

اما با این حال این اثر تاریخی چنان گمنام و ناشناخته مانده است که به دلیل عدم امکانات مناسب از جمله راه و ... و عدم شناخت کافی در حسرت یک نگاه گردشگر مانده است.

قرارداد طرح حفاظت از قلعه شاخ امضا می شود

سرپرست معاونت میراث فرهنگی ادراه کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ایلام ظهر امروز در جمع خبرنگاران درباره قلعه تاریخی شاخ اظهار داشت: در حال انعقاد قرارداد برای تهیه طرحی به منظور حفاظت از قلعه شاخ به عنوان یکی از مهمترین و بزرگترین قلعه‌های غرب ایران هستیم.

محمد جواد خانزادی افزود: آسیب شناسی و آسیب نگاری و شناسایی عوامل آسیب رسان و خطرساز در بنا و دسته بندی و اولویت بندی آسیب‌های وارده و خطرساز در بنا از جمله اقدامات مدنظر است.

وی خاطرنشان کرد: همچنین بر اساس شرح خدمات به تصویب رسیده از سوی اعضای شورای فنی و ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی استان جزئیات اجرایی و فنی طرح مرمت اثر تهیه خواهد شد.

خانزادی تصریح کرد: همچنین راهکارهای مناسب و اجرایی در خصوص استحکام بخشی و رفع خطر از بقایای معماری بنا بر اساس بند دو ارائه خواهد شد.

به گفته این مسئول در اداره کل میراث فرهنگی استان ایلام ایجاد ارتباط بین مطالعات تاریخی صورت گرفته و طرح حفاظت اضطراری از دیگر برنامه‌های در نظر گرفته شده برای این اثر تاریخی است.

وی عنوان کرد: قلعه شاخ یکی از مهمترین و بزرگترین قلعه‌های غرب ایران است که در سه کیلومتری شرق روستای بردی (فتح ب) و در 12 کیلومتری شرق بخش زرین آباد دهلران در استان ایلام واقع شده است.

وی تصریح کرد: در مورد وجه تسمیه این قلعه نمی‌توان به طور دقیق اظهارنظر کرد اما احتمالا اهالی منطقه با توجه به بلند و باریک بودن توپوگرافی منطقه‌ای که قلعه بر روی آن واقع شده این قلعه را با نام شاخ می شناسند.