شیخ کلینی؛ حافظ راستین احادیث شیعه

ثقة الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به شیخ کلینی ، مشهورترین دانشمند فقیه شیعه در نیمه اول قرن چهارم هجری قمری است . او از اهالی روستای کلین واقع در 38 کیلومتری شهر ری و ناحیه جنوب غربی جاده قم به تهران نزدیک حسن آباد بوده است. به همین دلیل وی را رازی یعنی از اهالی ری لقب دادند .در آن زمان ری و به خصوص روستاهای آن یکی از مراکز شیعه نشین بوده است .

شیخ کلینی در زمان امامت، امام حسن عسکری ( ع) متولد شد، و زمان غیبت کوتاه حضرت ولی عصر را درک نموده است.

با توجه به اینکه شیخ با چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه (سفیران ونمایندگان خاص حضرت ولی عصر"ارواحنا له الفدا") هم عصربوده، وی مشهورترین عالم زمان خود بود، در میان شیعه و سنی با احترام می زیست و به طور آشکارا به ترویج مذهب تشیع و بیان فضائل اهل بیت می پرداخت.

وی در بین مردم به راستی گفتار و کردار و شناخت احادیث و اخبار مشهور بود. تا آنجا که شیعه و سنی شیخ کلینی را مرجع پژوهش های دینی خود دانسته و مورد اعتماد هر دو فرقه بود. به همین دلیل لقب " ثقة الاسلام " یعنی کسی که مورد اعتماد اسلام است را به خود اختصاص داد.

در هنگام ورود کلینی به ری بیشتر مردمان این شهر از پیروان مذاهب حنفی و شافعی بودند اما به دلیل وجود شیعیان دلباخته ای در اطراف این شهر، اکثرا اهل تسنن، ری همواره تحت تأثیر اخلاق و رفتار اسلامی آن ها قرار داشتند. از این رو دیار به شهری شیعه نشین معروف بود.

ری در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگون در کنار هم و در آرامش کامل در آن جا به حیات ادامه می داد اما این آرامش گاه دستخوش حرکت های سیاسی می شد.

فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه گذاری کرده بود و به ترویج و تبلیغ تفکر و آراء خود می پرداخت از این رو ری به نقطه برخورد آراء و اندیشه های فرقه اسماعیلیه و مذاهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود .

کلینی در این زمان در کنار گذراندن تحصیلات خود نه تنها به عقاید و اندیشه های دیگر مذاهب و فرقه ها آشنا شد بلکه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه ها که می رفت تشیع را از مسیر واقعی اش خارج کند پی برد او درد را شناخت و درمان را تشخیص داد.

شناخت و درک کلینی از زمانه

درد، جدایی مردم از سخنان اهل بیت(ع) و دارو، رساندن این سخنان به مردم بود. او در این زمان هدف خویش را بررسی می کرد و به دور از هیاهو مسیر خود را مشخص و تصمیم گرفت به فراگیری و نوشتن آن ها بپردازد از این رو در محضر استادان بزرگ به فراگیری حدیث پرداخت در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود گذشتگی بسزایی نشان داد.

او بیشتر زندگی خود را صرف حدیث کرد. اما با این حال از واقعیت های اطراف خویش و از مسائلی که شیعیان اطراف و مسائلی که شیعیان با آن دست به گریبان بودند، غافل نبود.

از کسانی نبود که عزلت گزیند و فقط به فکر نجات خویش باشد، بلکه در دوران پر آشوب همراه، همگام و همراه با جامعه شیعی بود.

عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسر ممالک اسلامی را فرا گرفت و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او فراگیرند و براندوخته های خویش بیفزایند.

خطر نابودی احادیث، این میراث گرانقدر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هر لحظه احساس می شد. زیرا با وفات این حاملان احادیث و غیبت امام زمان(عج) شیعیان از این سخنان گرانبها محروم می شدند.

هجرت به قم

کلینی با شناخت عصر خود و موقعیت حساس زمانی و درک اینکه تشیع اگر از این مرحله به سلامت بگذرد برای همیشه از انحراف و التقاط رهایی یافته است، برای تکمیل هدف و رسالت خویش به قم شهر محدثان و شاگردان اهل بیت(ع) مهاجرت کرد.

در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینه ای به نقل حدیث می پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه(ع) حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد که عاشقان کلام اهل بیت(ع) به این شهر مهاجرت کنند و کلینی یکی از این افراد بود.

هجرتی دیگر

گر چه قم مرکز تشیع به شمار می رفت و هر چه جوینده کلام اهل بیت(ع) را سیراب می کرد اما عطش سیری ناپذیر کلینی او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترک کند.

او به سمت کوفه حرکت کرد در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ به شمار می رفت و کمتر محدث و یا محققی بود که در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آن جا استفاده ای نکرده باشد. کوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام به شمار می رفت که همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می پرداختند.

ثقة الاسلام

کلینی پس از کسب علم وحدیث از ده ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از شیعه واقعی در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود.

شیعیان به او افتخار می کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می نگریستند . تقوا، علم و فضیلت او در اندک مدتی موجب شدکه هم شیعه و هم اهل سنت در مشکلات دینی به او مراجعه کنند، به طوری که عامه و خاصه در فتاوا به او روی می کردند و به همین سبب او اولین کسی بود که به لقب ثقة الاسلام شهرت یافت.

تألیف کافی

بغداد برای کلینی سرزمین تألیف بود. وی در آن جا فرصت یافت تا اندوخته های سال ها رنج و مشقت را در مجموعه ای گردآوری کند او که کمبودهای جامعه شیعی را به خوبی درک کرده بود و می دید که با غایب شدن امام زمان(عج) و دسترسی نداشتن همه شیعیان به نواب خاص آن حضرت، جای کتابی که در بردارنده تعالیم اسلامی و شیعی باشد، خالی است تلاش خود را در پی تنظیم احادیث گردآوری شده، جهت داد.

مجموعه کتاب "الکافی" که شامل اصول کافی (دو جلد)، فروع کافی (پنج جلد) و روضه کافی (یک جلد) است و در بردارنده شانزده هزار و یکصد و نود و نه حدیث از پیامبر اسلام(ص) ائمه معصومین(ع) است- کتابی است که کلینی طی بیست سال تلاش خستگی ناپذیر به تألیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تاریخ اسلام به اثبات رساند.

کتاب کافی مهمترین و نفیس ترین کتاب از مجموعه کتب چهارگانه حدیثی کتب اربعه مذهب تشیع است.

شیوه خاص کلینی

روش کلینی در ترتیب احادیث هر باب این است که حدیث صحیح تر و روشن تر را در اول باب قرار داده و سپس به همین ترتیب احادیث مبهم و مجمل را ذکر کرده است. علاوه براین، کلینی دست به ابتکار دیگری زد که تا قبل از آن در میان عالمان و محدثان معمول نبود و آن به کار بردن کلمه "عدة" به جای سلسله سندی است که به راوی حدیث ختم می شود.

گاهی احادیثی بدون نام محدث و راوی و با عنوان "قد قال العالم" و یا "فی حدیث آخر" از کلینی نقل شده است که جمعی از عالمان این احادیث را دلیلی بر وجود ارتباط بین کلینی و امام زمان(عج) دانسته و گفته اند ممکن است که کتاب کافی به نظر اصلاح آن حضرت رسیده باشد. و از کلام بزرگان نقل شده است که امام زمان(عج) فرموده اند: الکافی کافل شیعتنا: کافی شیعیان ما را کافی است.

کلینی در زندگی سراسر نور و پربار خود علاوه بر تدوین و تألیف مجموعه الکافی، کتاب های الرد علی القرامة، تفسیر رؤیا(تعبیر خواب)، مجموعه شعر(حاوی قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت(ع) سروده اند)، کتاب رسائل ائمه(ع) و کتاب رجال را تألیف کرده است.

عروج کلینی

کلینی پس از هفتاد سال زندگی که بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج ها و غربت ها برای تدوین کتاب کافی بود در ماه شعبان سال 329 هجری قمری از این جهان عروج کرد. پیکر وی در بغداد دفن شده است .