بسیار گفتهاند و بسیار شنیدهایم که چاقو میتواند کارکردی دوگانه داشته باشد؛ در دستان یک جانی، جان آدمیان را بستاند و در دستان یک جراح، حیاتبخش آدمیان باشد. تکرار این مثل برای آن است تا یادآور شویم که این ویژگی تنها مختص به چاقو نیست که نقشی دو گانه را در جهان ما آدمیان بازی میکند، بل چیزهای دیگری هم هستند که چنینند.
آمار یکی از آن چیزهایی است که چنین کارکرد دو گانهای دارد. از یک سو میتواند ما را یاری کند تا به شناختی بهتر از خود و جهان پیرامونمان برسیم و در نتیجه بتوانیم به بهبود اوضاع جهان خود اقدام کنیم و از سوی دیگر همین آمارها اگر با نیت سوء همراه یا از سر جهل ارائه شوند، میتوانند ابزاری باشند برای توجیه آنچه ارائه کننده آن آمار در صدد توجیه یا پنهان کردن آن است.
به بیان دیگر آمارها میتوانند واقعیت را تا حد ممکن آنگونه که هست به ما بنمایانند یا خود حجاب این واقعیتها و چه بسا حقایق شوند. به همین دلیل است که در مواجهه با آمارها همواره باید ذهنی تیز داشت تا مبادا آمارها به سادگی ما را بفریبند و ما در جهان آمارهای دروغین گرفتار شویم.
مثال در این باره زیاد است و تنها با نیم نگاهی به اخبارهر روزه میتوان چنین آمارهایی را مشاهده کرد. اما آنچه در این یادداشت بر آن تأکید میشود به آن مواردی مربوط است که در حوزههای مربوط به رشد علمی در ایران ارائه میشود.
در ارائه آمار نکات گوناگونی را باید مد نظر قرار داد؛ تعاریف و مقدمات، مسایلی که سبب شدهاند به آمار نیازمند باشیم، افرادی که در این امر دخیلند، سفارشدهندگان، روندی که منجر به تولید آمار مربوطه میشود و... همگی از این جملهاند. بنابراین ممکن است فردی با توسل به آمار بکوشد چیزهایی را آنگونه که نیستند نشان دهد یا چیزهای دیگری را آنگونه که هستند نشان ندهد.
اما حتی اگر نیتی سوء در پس پشت آماری که ارائه میشود وجود نداشته باشد باز باید مراقب بود. به عنوان مثال اگر نگاهی به وضعیت تولید علم در ایران بیندازیم خواهیم دید که ایران در سالهای اخیر در این حوزه رشد کمی قابل توجهی داشته است. در سال 1993، تعداد مقالات بینالمللی ایران، 173 مقاله بوده است که همین شاخص در سال 2002 به 3000 و در سال 2005 به بیش از 5500 مقاله رسیده است.
همچنین 7168 عنوان مقاله ISI در سال 2006 توسط دانشمندان و پژوهشگران ایرانی به چاپ رسیده است و بیش از 6000 مقاله نیز در مجلات علمی پژوهشی داخل منتشر شده است. (نهضت تولید علم و جنبش نرمافزاری در ایران، گزارش راهبردی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلت نظام، بهار 1387)
بیشک این آمار نشاندهنده رشدی سریع و قابل توجه در انتشار مقالات علمی محسوب میشود اما نمیتوان صرفاً با رویکردی کمی به این حوزه، تحلیلی درست از وضعیت موجود و تصویری مناسب و متناسب از چشمانداز آینده ارائه کرد.
البته تعداد مقالات اگر دقیق و مبتنی بر پژوهش باشند نشاندهنده پیشرفت علمند اما اگر توسعه علمی فقط در شکل ظاهری آن یعنی افزایش تعداد مقالات مورد توجه قرار بگیرد آنگاه باید گفت که هنوز نظام جهان علم به درستی درک نشده است.
اگر از طرح نظرات موافق و مخالف درباره انتشار مقالات پژوهشگران ایرانی در ISI بگذریم مهمترین نکتهای که در اینجا میتوان متذکر شد این است که تنها نباید به آماری که مثلاً از انتشار اینگونه مقالات ارائه میشود اکتفا کرد تا بتوان وضعیت فعلی توسعه علمی کشور را مشخص نمود، بلکه لازم است شاخصهای دیگری چون اختراعات، اکتشافات، تألیف کتابها، پژوهشهای گروهی منتج به مقاله، نوآوریها و کارآفرینیها و... را نیز مدنظر قرار داد.
بدون توجه به این نکات است که گاه اظهارنظرهای شگفتانگیزی از سوی برخی افراد در توصیف توسعه علمی کشور صورت میگیرد بی آنکه نگاهی همه سو نگر در این باره وجود داشته باشد. بگذریم از اینکه بسیاری از این افراد بی آنکه آگاه باشند به نحوی از علم سخن میگویند که گویی - بیآنکه خود بدانند - قبای پوزیتیویستها را بر تن کردهاند، که یکی از نتایج آن، نگاه فنی - مهندسی این مدعیان نسبت به تمامی مظاهر معرفت و نظامهای گوناگون دانش است.
نظر شما