"مترسک‌سازی از آرای مخالف" گونه‌ای مغالطه است

چندی پیش برنامه‏ای تلویزیونی پخش شد که در آن کارشناسان، وضعیت اقتصادی و بحران اروپا رو مورد بررسی قرار می‏دادند. بحث بر سر این بود که سیاستمداران کشورهای اروپایی چه گزینه‏هایی برای مواجهه با بحران اقتصادی پیش روی خود دارند.

در همین راستا مجری برنامه بحث را به سیاست ریاضت اقتصادی کشانید و در ادامه کارشناس حاضر، این سیاست را محکوم به شکست دانست چرا که این سیاستها منجر به نارضایتی مردم در غرب خواهد شد.

این کارشناس محترم اما گویا دقت نکرده بود که علی‏القاعده آن سیاستمداران اروپایی دست‏کم برای حفظ آبرو یا قدرت خودشان هم که شده سعی می‏کنند در تصمیماتشان همه جوانب را تا حد ممکن در نظر بگیرند. از سوی دیگر حتی اگر این سیاستمداران همین ویژگی اولیه را هم نداشته باشند باز کارشناسانی هستند که این نکات را به آنها متذکر شوند.

بنابراین چه بسا اگر کارشناس فوق‏الذکر در آن برنامه تلویزیونی به جای آنکه آدمکی پوشالی را در مقابل خود بگذارد و با منکوب کردن آن گمان کند که حریف قدری را از میان برداشته است، می‏کوشید همچون یک کارشناس خبره تمامی جوانب ممکن آشکار و نهان موضوع را ببیند و با تکیه بر اصل حمل به احسن، سیاست ریاضت اقتصادی سیاستمداران اروپایی را بررسی کند، به نتایج ارزشمندی دست می‏یافت.

در این صورت احتمالاً وی علاوه بر فهم بهتر شرایط اقتصادی موجود در اروپا و تصمیماتی از این دست از سوی سیاستمداران آن دیار، می‏توانست دست‏کم چشم‏اندازهای تازه‏ای را نیز در رابطه با مسایل و مشکلات اقتصادی مبتلابه جامعه ایرانی ترسیم کند.

اما این گونه مواجهه‏ای که این کارشناس در آن برنامه در پیش گرفت‏، همچون حکایت آن وامانده‏ای است که به "جبر" باور داشت و نه "اختیار"، اما فرد دیگری که مخالف او بود، به جای آنکه به استدلال وی گوش دهد، چوب برداشته بود تا او را بزند. این مخالف می‏خواست به جای بررسی استدلالهای فرد مدعی، وی را بر سر این دوراهی قرار دهد که اگر همه چیز از سر جبر است پس من مجبورم تو را بزنم و اگر من مجبور نیستم تو را بزنم تو بی‏خود می‏کنی که می‏گویی اختیار وجود ندارد.

آدمک پوشالی در واقع تصویری کاریکاتوری است که شخص از دیدگاه مخالف ترسیم می‏کند، صرفاً برای آنکه بتواند نادرستی آن دیدگاه را قاطعانه اثبات کند. آدمک پوشالی به معنای دقیق کلمه آدمکی است که از پوشال ساخته شده و برای تمرین تیراندازی مورد استفاده قرار می‏گیرد.

اعتماد بیش از حد شخص به عقیده‏اش یا پیش‏انگاره‏های پنهان و بیان ناشده‏اش ممکن است باعث شود که رد کردن دیگاههای مخالف را آسان قلمداد کند، حال آنکه ممکن است در واقع این کار پیچیده‏تر و دشوارتر از ان چیزی باشد که وی تصور می‏کند و دیدگاه مورد انتقاد به همین سادگیها هم فرو نریزد.

بنابراین به نظر می‏رسد که برای بررسی تصمیم سیاستمداران اروپایی در انتخاب سیاست ریاضت اقتصادی، در گام نخست باید دلایل چنین تصمیم مورد بررسی قرار گیرد، هر چند نباید فقط به همین مسأله هم اکتفا کرد.

در چنین شرایطی اصل حمل به احسن نیز می‏تواند دستاوردهای ارزشمندی برای ما به ارمغان آورد. با توجه به این اصل، تلاش می‏شود که استدلالها یا تفسیرهای دیگران به بهترین صورت ممکن تفسیر شوند.

بنابراین کسانی که اصل حمل به احسن را در مواجهه با مسایل اختیار می‏کنند، به جای آنکه اظهارات طرف مقابل را به گونه‏ای مطرح کنند که به راحتی بتوانند آن راهدف بگیرند و از هستی ساقط کنند، در جستجوی بهترین دفاع سازگارانه‏ای بر می‏آیند که آن شخص می‏تواند از موضع خود به عمل آورد و نه بدترین آن.

اصل حمل به احسن در نقطه مقابل آدمک پوشالی‏سازی قرار دارد. کسانی که با توجه به این اصل می‏کوشند وارد گفتگو با دیگران شوند، به جای آنکه موضع طرف مقابل را کاریکاتوریزه کنند، تا حد امکان با همدلی با آن همراه و همگام می‏شوند.

به بیان دیگر ما همواره اظهارات یا نظرات دیگران را تفسیر یا گاهی بازسازی می‏کنیم اما اینکه هنگام اندیشیدن به استدلالها و اعتراضهای دیگران آنها را به موجه‏ترین شکل ممکن تفسیر یا بازسازی کنیم می‏تواند به نتایج ارزشمندی برسد.

البته باید توجه داشت که تفسیر ما بر مبنای اصل حمل به احسن، ضرورتاً همان چیزی نیست که گوینده در نظر داشته است اما می‏تواند همچون یک عمل خلاقانه و مبتنی بر روابط انسانی و به دور از خصم و خشونت، منجر به ظهور افقهای نوینی گردد که تا پیش از آن ممکن نبود.

همچنین باید توجه داشت که بافت و شرایط در استفاده از این اصل اهمیت بسیاری دارد و حتی استفاده مکرر از آن، در برخی موارد می‏تواند نابجا، طاقت‏فرسا و بی‏ثمر باشد. با این حال اما گاهی که آدمک پوشالی ساخته می‏شود تا صرفاً با منکوب کردن آن، چیزی رد یا اثبات شود، اصل حمل به احسن می‏تواند در جلوگیری از چنین آسیبی در گفتگو بسیار کارساز باشد.