گفتگوی مهر با کلکسیونر حشرات/ کشف سومین نسل گونه کمیاب پروانه

علیرضا نادری در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به ایجاد کلکسیونی مشتمل بر 300 گونه از نرم تنان، حشرات، خار پوستان، انواع ماهی ها، مرجان ها، اسفنج ها، برخی از مهره داران کوچک، خزندگان، دوزیستان و بندپایان شامل عنکبوتیان و هزارپایان در ایران و خارج افزود: در ایران 20 هزار گونه حشره وجود دارد که از این تعداد هزار نمونه در این کلکسیون جمع آوری شده است.

وی با اشاره به مطالعه بر روی گونه های مختلف پروانه های ایران و سایر کشورها اظهار داشت: در ایران 410 گونه پروانه شناسایی شده است که تاکنون 395 گونه پروانه در این کلکسیون جمع آوری شده است. ضمن آنکه از کل 20 هزار گونه پروانه در دنیا، حدود هزار و 400 گونه در کلکسیون موجود است.

این پروانه شناس با اشاره به روشهای جمع آوری پروانه خاطرنشان کرد: برای جمع آوری نمونه ها روشهای مختلفی چون تله های نوری دارای نور ماوراء بنفش و تله های فرامون (هورمون جنسی حشرات) استفاده می شود. بهترین روش برای جمع آوری پروانه ها روش تور است.

رنگ؛ عامل استتار پروانه ها در طبیعت

نادری به توصیف پروانه ها پرداخت و در این باره توضیح داد: پروانه ها از راسته حشرات پولک بالان هستند و بال آنها از پولک پوشیده شده است. این پولک ها طرح و نقش بال پروانه ها را رقم می زنند. این حشرات دارای دو بال و شاخک هستند.

وی در خصوص دگردیسی (دوره زندگی) این حشرات گفت: پس از تخمگذاری، لاروها به شفیره و سپس به پروانه بالغ تبدیل می شود. عمر پروانه ها در مناطق گرمسیر بیشتر و در مناطق سردسیری کمتر است از این رو عمر آنها از یک هفته تا 9 ماه تخمین زده می شود ولی متوسط عمر این حشرات در دنیا 2 تا 3 ماه است. در ایران که جزء مناطق معتدل رو به سرد است حداکثر عمر این حشرات 4 تا 5 ماه است. طول عمر برخی از گونه های زمستان خواب نیز به 9 ماه می رسد. 

این پروانه شناس به توصیف گونه های ایرانی پرداخت و به مهر گفت: ایران به لحاظ تنوع اقلیمی رتبه 12 را در دنیا دارد. این تنوع اقلیمی باعث شده است تنوع گونه های پروانه در کشور به 410 گونه برسد که 70 گونه از این تعداد بومی ایران است که در هیچ جای دنیا یافت نمی شود. این در حالی است که تنوع پروانه ها در کل اروپا به 500 گونه می رسد که به دلیل تخریب زیستگاه ها، رشد گونه های این حشرات در اروپا متوقف شده است.

وی استتار در طبیعت را از دلایل تنوع رنگ در بال پروانه ها ذکر کرد و افزود: تنوع رنگ ها در پروانه ها ناشی از رنگ گلها است. رنگ گلها به واسطه ماده شیمیایی ایجاد شده که با وارد شدن این ماده به ژنتیک پروانه ها، رنگ غالب پروانه ها در هر منطقه تعیین شده است. شکل و فرم بال های پروانه ها نیز بر اساس نیاز شکل گرفته است.

گونه منقرض شده پروانه در کشور نداریم

نادری با تاکید بر اینکه گونه پروانه منقرض شده در کشور نداریم به مهر گفت: در ایران تاکنون گونه ای منقرض نشده است ولی گونه های در معرض خطر انقراض داریم.

وی دلیل این امر را تخریب زیستگاه های این حشرات و تغییرات آب و هوایی ذکر کرد و ادامه داد: این امر دلیل انقراض 70 گونه پروانه در دنیا است.

ثبت رکورد جدید در ایران

این پروانه شناس از معرفی 12 گونه جدید پروانه ایرانی در دنیا خبر داد و خاطرنشان کرد: تاکنون 12 گونه و زیر گونه "بید" و پروانه ایرانی به جهان معرفی کردم که گزارش این تحقیقات به صورت مقاله در مجلات ISI در آلمان، فرانسه و بلژیک به چاپ رسیده است. این 12 گونه، گونه های بومی (آندمیک) ایران هستند که به جهان علم معرفی شد.

وی با تاکید بر اینکه از این 12 گونه، 10 گونه آن پروانه و دو گونه آن بید است اضافه کرد: در کنار این 12 گونه، 14 گونه نیز برای اولین بار به لیست پروانه های کشور اضافه کردم. به این معنا که این گونه ها در کشورهای ترکمنستان، عراق، ترکیه، آذربایجان شوروی و عراق بوده و در طی تحقیقاتی که انجام شد موفق به کشف آنها در ایران شدم.

نادری همچنین از کشف سومین نسل از پروانه کمیاب "آرخون بوستانچی" (Archon Bostanchii) در کشور خبر داد و یادآور شد: از این گونه تنها دو مورد در ترکیه در بیش از 180 سال گذشته کشف شد که سومین نسل این گونه را در پلدختر لرستان کشف کردم.

به گفته وی از این کشف به عنوان بزرگترین کشفیات قرن اخیر در حوزه حشرات یاد می شود. 

تهیه نقشه پراکندگی پروانه های کشور

این پروانه شناس خاطرنشان کرد: برای مطالعه بر روی تنوع گونه های پروانه ها حدود 350 سفر تحقیقاتی به مناطق مختلف کشور انجام شد که در طی آن ضمن مطالعه، نمونه های مختلف جمع آوری شد.

وی همچنین از تدوین نقشه پراکندگی پروانه ها در کشور خبر داد و اظهار داشت: طبق این نقشه بهترین منطقه کشور به لحاظ تنوع گونه ای این حشرات استان اصفهان است که یکی از بهترین استانها به لحاظ پراکندگی پروانه است. پس از آن استان های لرستان، آذربایجان غربی، مازندران، تهران، سمنان و قزوین بهترین هستند.

نادری با تاکید بر اینکه بیشترین پراکندگی پروانه ها در استان های حاشیه البرز است اضافه کرد: از میان استان ها، استان مازندران به دلیل دسترسی به دشت گلستان و دریای خزر از یک سو و ارتفاعات خشک جنوبی از سوی دیگر از تنوع گونه ای بیشتری برخوردار است. علاوه بر این در منطقه توچال از "درکه" تا "دارآباد" تهران در طول فصول مختلف یک چهارم گونه پروانه ایران (100 گونه) موجود است و در کل استان تهران 150 گونه یافت می شود.

این حشره شناس کشور با بیان اینکه پروانه ها بسته به ارتفاع در طبیعت ظهور می یابند به مهر گفت: به دلیل تنوع اقلیمی در کشور معمولا در تمام فصول سال می توان پروانه ها را مشاهده کرد به گونه ای که از اوایل اسفند ماه در ارتفاعات جنوبی کشور در سیستان و بلوچستان و هرمزگان پروانه ها ظاهر می شوند تا اوایل مهرماه در ارتفاعات سبلان، ارتفاعات آذربایجان غربی، برخی مناطق کردستان و ارتفاعات دماوند و زاگرس آخرین نسل این حشرات قابل مشاهده هستند.

لزوم رعایت استانداردها برای شناسایی گونه های پروانه 

نادری به اهمیت جمع آوری گونه های زیستی اشاره کرد و افزود: ایجاد کلکسیون های زیستی زمینه ای را برای مطالعه رده بندی جانوری فراهم می کند. ضمن آنکه مجموعه ای از گونه های منقرض شده برای ارائه به نسل آینده ایجاد می شود.

این پروانه شناس با اشاره به روشهای خشک کردن و نگهداری گونه های مختلف پروانه خاطرنشان کرد: در کلکسیون ها، رعایت استانداردها موجب شناسایی گونه ها می شود. از رو خشک کردن و نگهداری گونه های این کلکسیون بر اساس استاندارد اتاله صورت می گیرد. بر این اساس نمونه ها بر روی تخته ای به نام "اتالوار" قرار می گیرد و بر اساس استاندارد هایی زاویه بال پروانه ها تعیین و با ثابت کردن آن بر روی این تخته اقدام به خشک کردن گونه ها می شود.

کشف گونه جدید افعی

وی با اشاره به کلکسیون نرم تنان نیز به مهر گفت: در دنیا 100 هزار گونه از نرم تنان وجود دارد که هزار گونه از این تعداد در آبهای جنوبی کشور شناسایی شده است. از این هزار گونه 300 نمونه برای کلکسیون جمع آوری شده است. ضمن آنکه از صد گونه نرم تنان آبهای شیرین 40 گونه جمع آوری شده است.

نادری جمع آوری 20 گونه از خارپوستان شامل انواع ستاره های دریایی، خیار دریایی، طوطیای دریایی، دلارهای شنی (آبزیانی از شاخه خارپوستان که به صورت پهن و صفحه ای دیده می شوند) را از دیگر اقدامات خود ذکر کرد و ادامه داد: در کشور 75 گونه مار و 140 گونه مارمولک داریم که موفق به جمع آوری 40 گونه مار و 60 گونه مارمولک شدم.

این حشره شناس با اشاره به رکورد یک نوع افعی در کشور گفت: در سفرهای تحقیقاتی موفق به رکورد یک نوع افعی در منطقه سبلان شدم. وجود این گونه افعی در ارمنستان گزارش شد که با رکورد آن به لیست خزندگان ایران اضافه شد. این افعی حدود 30 سانتیمتر و سمی و دارای خط زیکزاکی قهوه ای در پشت است.

---------------------------
  گفتگو: مریم رضایی
 عکس: رئوف محسنی