کاغذ شطرنجی، بوی روناس، گره‌ای بر چله و... صدای دفتین. اسلیمی‌هایی که از روی ختایی‌ها می‌گذرند، شاه عباسی‌هایی که بر زمینه شطرنجی شکل می‌گیرند و رنگی که بر آنها می‌نشیند؛ آبی، زرد، سرخ... نیل، اسپرک، روناس... که شیره جان خویش را به خامه‌های سفید می‌بخشند و در آخر، گره‌ای که بر چله آرام می‌گیرد و پودی که می‌گذرد و صدای دفتینی که به گوش می‌رسد؛ صدایی از پس تاریخی کهن، صدایی از لابه‌لای نسل‌های گذشته، صدایی از تخت جمشید، از کنار زاینده رود، از قله سبلان، از ترکمن صحرا... صدایی از ایران. و اکنون این صدای دفتین از عمق جان بلند می‌شود، ولی به جان‌ها نمی‌نشیند...
به گزارش خبرنگار مهر در قم، قالی دستباف قم در نقش‌های بدیع و زیبا، با دستان هنرآفرین زنان و مردان قالیباف، سال‌هاست که در میان فرش‌های کشور جلوه‌گری می‌کند و چشم‌های زیبابین را به سمت این سرزمین مقدس می‌گشاید.
صنعت فرش که از آن به عنوان نقطه تلاقی هنر و اقتصاد یاد می‌شود، در قم می‌تواند علاوه بر اینکه هویت هنری خود را به مرز جاودانگی رسانده و دارای ارزش و اعتباری فراملی باشد، نقش مؤثری در توسعه صادرات و به تبع آن کاهش بیکاری و افزایش درآمد ملی ایفا کند ولی در سال‌های اخیر این صنعت دچار رکود بی‌سابقه‌ای شده و بسیاری از تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف از صحنه فعالیت به حاشیه رانده شده‌اند و بسیاری از واحدهای صنفی و پاساژهای فرش در قم به اصنافی که بیشتر از تجارت فرش درآمد دارند تغییر کاربری داده‌اند.
در گذشته رشد و شکوفایی فرش دستباف در پاساژهای صفا، قائم، علوی، ابریشم، تیمچه و... محسوس بود اما اکنون بلایی بر سر ارزآورترین هنر صنعت ایرانی آمده که برخی از این پاساژها تغییر کاربری داده‌اند و برخی دیگر به ظاهر محلی برای خرید و عرضه فرش است اما اهالی این پاساژها فکر تغییر کاربری در سر می‌پرورانند.
شاید افرادی که از کنار پاساژ ابریشم می‌گذرند تابلوی «پاساژ ابریشم» را بر سر در این پاساژ ببینند ولی واحدهایی از قبیل گل فروشی، لوازم کامپیوتری و... جای فرش دستباف ابریشمی را گرفته‌اند.
شاید افرادی که بازار قدیمی قم رفت و آمد می‌کنند با درهای بسته پاساژ قائم مواجه شوند و تغییر دکورهای این پاساژ نظرشان را جلب کند و زمزمه‌هایی به گوششان رسد که این پاساژ به محلی برای عرضه طلاجات تبدیل شود.
شاید کسانی که از کنار پاساژ صفا می‌گذرند به سختی تابلوی کوچک این پاساژ را ببینند و وقتی به فیض ورود در این پاساژ نائل شدند بوی مرگ فرش و روزنه تبدیل این پاساژ به تجارتی پردرآمد را احساس کنند.
شاید...
تنها محصول صادراتی و فرهنگی در سایه بی‌توجهی
بر اساس آمار آنکتاد، تنها محصول فرهنگی ایران در سطح بازار جهانی صنعت فرش است که در دنیا در این عرصه رتبه سوم را داریم ولی متأسفانه در سال‌های اخیر نه از سوی دولت و نه از طرف نهادهای خصوصی به بافندگان که خالق ارز آورترین هنر صنعت ایرانی هستند بهایی داده نمی‌شود.
عضو هیئت رئیسه اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف قم در این زمینه می‌گوید: دولت باید در سیاست‌های کلی خود نگاه ویژه‌ای به فرش دستباف داشته باشد به خاطر اینکه از طریق صادرات این کالای فرهنگی علاوه بر بسط و توسعه این هنر، می‌توان زمینه‌های اشتغال‌زایی بسیاری را فراهم کرد.
جواد کاظمی در گفتگو با خبرنگار مهر در قم با انتقاد از بی‌توجهی مسئولان استانی به این صنعت اظهار داشت: مظلومیت فرش دستباف قم تا آنجاست که حتی دور افتاده‌ترین کشورها به مرغوبیت و نفیس‌بودن فرش قم اشراف دارند ولی به نظر می‌رسد برخی مدیران قم با این ویژگی و پتانسیل هنرمندان قالیباف استان آشنایی ندارد.
این تولیدکننده فعال فرش دستباف ادامه می‌دهد: عدم پرداخت مالیات، صادرات فرش از گمرک قم و اعطای جوایز صادراتی از جمله کارهایی است که دولت زمینه‌های آن را فراهم کرده است اما در برخی موارد آن‌گونه که باید و شاید تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.
کاهش تولید و صادرات
چندی پیش رئیس سابق سازمان بازرگانی استان قم که اخیرا مراسم تودیع وی برگزار شده است از افزایش میزان صادرات فرش دستباف قم خبر داده بود.
این خبر تعجب همگان را برانگیخت و امید کاذبی در بین مردم ایجاد کردکه با توجه به عدم رغبت قالیبافان به ادامه فعالیت و کاهش تولید فرش چگونه ممکن است صادرات این کالا افزایش داشته باشد. البته این مطلب در بین تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف واکنشی در بر نداشت، به این دلیل که دست‌اندرکاران صنعت فرش می‌دانستند که از امسال صادرات فرش از گمرک قم انجام می‌شود و اعلام افزایش صادرات فرش قم در واقع از گمرک قم بوده است نه رشد صادرات فرش.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرش استان قم در این زمینه به خبرنگار مهر می‌گوید: ممکن است میزان صادرات فرش در یک مقطع زمانی نوسان داشته باشد ولی شکی نیست که میزان تولید فرش در قم کاهش چشمگیری داشته و حتی به یک سوم رسیده است.
به گفته ابوالفضل رجبیان سهم صادرات فرش دستباف در سال 1373 حدود یک چهارم صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌داد، یعنی صادرات غیرنفتی کشور در این سال حدود چهار میلیارد دلار بود که یک میلیارد دلار آن مربوط به صادرات فرش بوده است.
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی به 20 تا 23 میلیارد دلار افزایش یافته است در حالی که میزان صادرات فرش دستباف در خوشبینانه ترین حالت بین 450 تا 500 میلیون دلار است که 10 درصد از این میزان متعلق به صادرات فرش قم است.
بافندگان فرش رغبتی به کارکردن ندارند
در گذشته هنر قالیبافی به عنوان یکی از شغل‌های پر درآمد محسوب می‌شد و هر خانواده‌ای با زدن گره‌هایی بر چله، امید به گشایش گره زندگی داشت و هر دار قالی که پایین می‌‌آمد دختر به خانه بخت می‌رفت، پسر با خیال آسوده تشکیل زندگی می‌داد و مستأجران صاحب سرپناهی می‌شدند. اما در حال حاضر این صنعت نه تنها جایگاهی در میان زنان و مردان قالیباف ندارد بلکه رو به فراموشی است.
به گفته مسئول اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان فرش دستباف قم، درآمد افرادی که در زمینه تولید فرش فعالیت می‌کنند نصف درآمد یک کارگر معمولی است، به خاطر این بافندگان فرش هیچ رغبتی برای کارکردن ندارند.
غلامرضا اخوان در گفتگو با مهر کار بافندگی را سخت و دشوار می‌داند و می‌گوید: افرادی که در حال حاضر در این عرصه فعالیت می‌کنند یا کار دیگری نمی‌توانند انجام دهند و یا عشق وافری به بافندگی قالی دارند و اگر این افراد مورد حمایت بیشتری قرار گیرند انگیزه آنها برای بافت قالی بالا می‌رود.
بیمه قالیبافان در حد شعار باقی ماند
مسئول اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان فرش دستباف قم عدم پوشش بیمه‌ای قالیبافان را یکی از مشکلات شاغلان در این عرصه می‌داند و می‌گوید: طرح بیمه کامل بافندگان قالی در مجلس شواری اسلامی به تصویب رسید، اما معلوم نیست این مصوبه به سازمان تأمین اجتماعی ابلاغ شده یا خیر، و یا اگر ابلاغ شده دلیل عدم اجرای آن چیست؟
اخوان می‌افزاید: بیش از پنج ماه از زمان تصویب این طرح می‌گذرد ولی اجرای آن عملا در حد شعار باقی مانده است.
وی با اشاره به عدم بیمه قالیبافان کهنه‌کار و قدیمی، اظهار می‌دارد: این افراد تمام توانایی خود را در بافت فرش نفیس ایرانی به کار برده‌اند و دچار عوارضی همچون کم‌سویی، کمر درد، آرتروز و دیسک کمر شده‌اند اما مشمول قانون بیمه تأمین اجتماعی نمی‌شوند.
ضعف در سلیقه‌یابی بازارهای هدف
یکی از چالش‌های صنعت فرش دستباف عدم شناخت سلیقه‌های بازارهای هدف است که این امر کاهش بهره‌وری را در این بخش به دنبال داشته است، کما اینکه سلیقه‌یابی مصرف‌کننده قبل از اقدام به هر نوع تولید به عنوان ضرورتی در بهبود وضع کمی و کیفی صادرات فرش محسوب می‌شود. به گفته رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف قم سلیقه‌یابی و بازاریابی تأثیری مستقیم بر افزایش فروش و صادرات فرش دستباف دارد؛ نکته‌ای که برخی کشورها به حساسیت آن پی بردند و با تبلیغات وسیع و شناخت بازارهای هدف گوی سبقت را از صادرات فرش دستباف ایران ربوده‌اند.
ابوالفضل رجبیان به خبرنگار مهر می‌گوید: استفاده از دانش نوین برای ارتقای نظام بهره‌وری در فضای رقابتی ضروری است که این امر باید توسط تولیدکنندگان و تجار بخش خصوصی مورد توجه قرار گیرد.
چین، قم را هم کپی کرد
امروزه فرش قم در بازارهای جهانی به بافت ظریف و طرح اصل و رنگ آمیزی زیبا شهرت یافته؛ به گونه‌ای که حتی قالیبافان برخی کشورها از طرح‌های آن اقتباس کرده و فرش‌های کپی شده را روانه بازار می‌کنند.
چین از جمله کشورهایی است که با استفاده از برند ایران اقدام به تولید و صادرات فرش‌هایی با مشخصات ایران می‌کند که این مسأله تهدیدی جدی برای میراث معنوی ایران است.
رئیس اتاق بازرگانی قم که خود از صادرکنندگان فرش دستباف است در این زمینه اظهار می‌دارد: در گذشته نقشه‌های فرش ایران از طریق کشورهای اروپایی به چینی‌ها داده شد و چینی‌ها بر اساس این نقشه‌ها فرش بافتند و به دنیا عرضه کردند.
رضا محمدبیگی در گفتگو با مهر اضافه کرد: در حال حاضر کشورهایی همچون چین، هند، پاکستان و ترکیه فرش‌هایی با برند ایران تولید می‌کنند و بزرگ‌ترین رقیب ایران در صنعت فرش دستباف هستند.
وی می‌گوید: ما وقتی متوجه شدیم که بازار کشورهای مختلف از فرش‌های «تبریز چین»، «قم چین» و «کاشان چین» اشباع شده ولی در حال حاضر تولیدکنندگان به سمتی می‌روند که نقشه خود را به ثبت برسانند و اگر این کار صورت گیرد تا حدودی مانع از فعالیت این کشورها می‌شود.
البته به گفته محمدبیگی تولیدکنندگان فرش باید طرح‌های جدیدی ارائه دهند و با شناخت سلیقه‌های بازارهای هدف، حرف اول را در صنعت فرش دستباف در جهان بزنند.
کمبود نقدینگی
هر بار که قیمت فرش دستباف ایران بر اثر افزایش مواد خام و دستمزدها افزایش یافته است رقبای خارجی در بازار فرصت جولان بیشتری پیدا کرده‌اند و جایگزین آن شده‌اند.
این در حالی است که رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف قم می‌گوید: کمبـود نقدینگی از مهم‌ترین مشکلات تولیدکنندگان فرش است.
وی ابراز امیدواری می‌کند این نقیصه با کمک دولت و با اهتمام مسئولان مرتفع شود.
اخوان با بیان اینکه قیمت تمام شده بافت فرش در ایران در مقایسه با کشورهای رقیب بیشتر است اظهار می‌دارد: اگرچه فرش ابریشم قم دارای اصالت است اما قیمت بالای تمام شده فرش موجب شده تا فروش آن در خارج از کشور کاهش یابد.
وی می‌گوید: در صورتی که دولت با ارائه راهکاری نسبت به کاهش هزینه‌های بافت فرش دستباف، تولیدکنندگان را یاری کند می‌توان به ارتقای جایگاه فرش قم در بازارهای جهانی امیدوار بود.
رکود جهانی گریبانگیر فرش دستباف
بازار فرش با رکود جهانی مواجه بوده، اما رکود اقتصادی در سطح جهانی مزید بر علت شده تا تقاضا برای فرش دستباف بیش از پیش کاهش یافته و در نتیجه قیمت فرش هم سیر نزولی داشته باشد.
به گفته محمدرضا محمدی‌پناه یکی از تولیدکنندگان فرش دستباف که در تیمچه قم مشغول فعالیت است، اظهار داشت: فرش دستباف آخرین کالایی است که مردم برای منزل خود خریداری می‌کنند و وقتی رکود اقتصادی در جهان حاکم شد اولین کالایی که خریداری نمی‌شود فرش است.
جواد کاظمی یکی از تولیدکنندگان فرش دستباف در قم پایین بودن نرخ ارز را اساسی‌ترین مشکل فرش دستباف می‌داند و می‌گوید: قیمت ارز به صورت تصنعی پایین نگه داشته شده در صورتی که میزان دستمزدها و هزینه مواد اولیه افزایش داشته است.
وی اضافه می‌کند: اگر امروز طبق نظر کارشناسان و اقتصاددانان ارز به صورت واقعی باشد دلار باید بالای دو هزار تومان باشد. چون نرخ ارز پایین است واردات کالا به کشور صرفه اقتصادی دارد اما تولید آن به صرفه نیست.
به اعتقاد کاظمی رکود در همه عرصه‌های اقتصادی وجود دارد و تولیدکنندگان و صادرکنندگان با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستند.
تورم و بالابودن قیمت تمام شده مانع صادرات
جواد کاظمی افزود: تورم و قیمت تمام شده بالا با وجود افزایش کیفیت فرش دستباف قم مانع دیگری است که در صادرات فرش وجود دارد و برون رفت از این مشکلات نیازمند ارائه راهکارهای مناسب از سوی متصدیان امر است.
شکی نیست که تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف نمی‌خواهند که حضور فرش دستباف در کشورهای هدف کمرنگ شود چرا که اگر این اتفاق بیفتد بازگشت به رونق مشکل خواهد بود.
باید به این نکته متذکر شد که دستمزد کارگران و قیمت نهاده‌های تولید دو مؤلفه اساسی در قیمت تمام شده فرش دستباف هستند که باید به نفع کاهش قیمت تعدیل شوند.
فرش ماشینی آفت توسعه هنر ایرانی
احمدرضا قاسمی که در یک بعد از ظهر روز پنجشنبه تنها فروشنده فرش در پاساژ علوی بود، ورود فرش ماشینی را آفت رشد و توسعه هنر ایرانی می‌داند و می‌گوید: ورود فرش‌های دستباف و تبلیغات گسترده آنها به همراه قیمت ارزان این کالای صنعتی بخش عمده‌ای از بازار فرش دستباف را گرفته است.
وی ادامه می‌دهد: قیمت یک تخته فرش ماشینی 12 متری با کیفیت متوسط به بالا حدود 800 هزار تومان است اما یک تخته فرش دستباف گل ابریشم معمولی بین 12 تا 15 میلیون تومان قیمت دارد.
این تولیدکننده جوان که به شکست خود در تغییر شغل اشاره می‌کند و می‌افزاید: در شرایط کنونی سرمایه‌گذاری در صنعت فرش دستباف کار عاقلانه‌ای نیست. ما می‌خواهیم مثل بقیه تولیدکنندگان تغییر کاربری بدهیم اما نمی‌توانیم و بهتر است بگویم در باتلاق گیر کردیم.
قاسمی ادامه می‌دهد: پدرم حدود 50 سال از عمرش را در این راه گذراند و من می‌خواستم ادامه‌دهنده شغل او باشم ولی به دلیل رکود بازار فرش مجبور شدم تغییر شغل بدهم اما ضرر کردم و از سر ناچاری دوباره وارد این حرفه شدم.
جایزه صادراتی افزایش یابد
جایزه صادراتی در گذشته سه درصد بوده که اکنون به پنج درصـد افـزایش یافته و این در حالی است که به اعتقاد صادرکنندگان و تجار فرش، چنین رقمی نمی‌تواند خسارت تولید و صادرات فرش را جبران کند.
رئیس اتاق بازرگانی قم در گفتگو با خبرنگار مهر در قم به ضرورت افزایش جایزه صادراتی اشاره می‌کند و می‌گوید: به خاطر برخی مسائل، قیمت مواد اولیه حدود 30 درصد افزایش یافته و اگر بخواهیم افزایش دستمزدها را به این اضافه کنیم و فرش دستباف قم از نظر قیمتی مورد قبول کشورهای خارجی قرار نمی گیرد.
رضا محمدبیگی اضافه می‌کند: باید این افزایش قیمت‌ها را جبران کنیم که هیچ چیزی بهتر از افزایش جایزه صادراتی نیست.
وی با بیان اینکه با ثابت بودن نرخ ارز موافق است، می‌گوید: اگر چه برخی‌ها برای رونق صادرات خواستار بالارفتن نرخ ارز هستند ولی هر مقدار که نرخ ارز بالا رود تورم وجود دارد.
به اعتقاد رئیس اتاق بازرگانی قم میزان جایزه صادراتی باید به 15 تا 20 درصد افزایش یابد تا تورم ناشی از افزایش دستمزد و قیمت مواد اولیه به خریداران خارجی منتقل نشود.
بنابراین این گونه می‌توان نتیجه گیری کرد که برای رهایی از مشکلات کنونی در عرصه تولید و صادرات فرش باید اقدامات جدی و ریشه‌ای صورت پذیرد، از جمله ایجاد صندوق حمایت از تولیدکنندگان، ثبت علائم تجاری روی فرش برای جلوگیری از سوء استفاده رقبا، بیمه بافندگان فرش، شناخت سلیقه‌های بازارهای هدف، جایگزینی تجارت الکترونیک به جـای تجارت سنتی به منظور افزایش توان در بازاریابی و رقابت، تعریف حداقل‌های استاندارد فرش برای جلوگیری از کاهش کیفیت، افزایش جایزه صادراتی و مشوق‌ها، سیاستگذاری برنامه‌ریزی و ارائه راهکارهای نوین برای توسعه صنعت فرش استان قم می‌توان موجبات رشد، رونق و توسعه این صنعت را فراهم کرد.
ما دیده و دل در گرو فرش نهادیم / جان‌ها به قدوم ملک العرش نهادیم
هر نکته به ما از طرف عرش بر آید / نقشی شود و بر زبر فرش در آید
----------------------
گزارش از روح الله کریمی
نظر شما