شرایط نمازهای کال و ناقص/ تأثیر دعا بر نماز

مروری بر مباحث گذشته

گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ، یعنی «قرائت قرآن» و ماه سخن گفتن عبد با ربّ، یعنی «دعا کردن» است. دعا هم بر دو گونه است؛ مأثور و غیرمأثور که دارای آداب و شرایطی است.

در جلسات گذشته هم گفته شد که بعضی امور بر دعا مؤثر هستند. یعنی دعا خودش بطور قطع کارآیی دارد، اما بر طبق آنچه که در معارف ما وارد شده است، اموری هستند که روی دعا اثر می‏گذارند و تأثیرشان به سه نحو است؛ به این نحو که یا تشدید مقتضی می‏کنند، یا مقتضی را به فعلیت می‏رسانند، یا اینکه تسریع در اجابت می‏کنند. این‏ها بحث‏هایی است که در جلسات گذشته داشتیم.

ادامه بحث تأثیر نماز بر دعا

دعا در نماز عشاء

بحث ما به اموری رسید که بر اجابت دعاء مؤثرند. جلسه گذشته من یک دسته از اعمال و یک سری زمان‏هایی را که بر دعا مؤثرند، مطرح کردم. بحث ما به اینجا رسید که در باب اعمالِ مؤثر، ما می‏بینیم که در روایات مسئله نمازهای پنج‏گانه مطرح شده و تصویراتی هم برای دعا کردن به هنگام نماز، قبل و بعد و در بین آن وجود دارد که من آنها را در جلسه گذشته عرض کردم. روایاتی راجع به نمازهای صبح و ظهر و مغرب خواندم و الآن روایتی راجع به نماز عشاء می‏خوانم که بحث از نظر روایات مرتبط با نمازها تکمیل شده باشد.

ما در یک روایت داریم که پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ کَانَ طَالِباً إلَى اللهِ حَاجَةً فِی أمْرِ دُنیَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَلْیَطْلُبْهَا فِی الْعِشَاءِ الآخِرَةِ فَإنَّهَا صَلاةٌ لَمْ یُصَلِّهَا أحَدٌ مِنَ الأمَمِ قَبْلَکُمْ».(کنزالعمال، 2، 109) اگر کسی حاجتی دارد، چه دنیوی و چه اخروی، آن را در نماز عشای آخر یعنی همین نماز عشایی که ما داریم، از خداوند بخواهد که این نماز عشا را امت‏های گذشته نداشته‏اند. من این روایت را برای تکمیل مباحث گذشته خواندم.

دعای مستجاب بعد از نماز واجب

روایتی از امام صادق (ع) است که حضرت فرمود: «إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْکُمُ الصَّلَوَاتِ فِی أَحَبِّ الْأَوْقَاتِ إِلَیْهِ فَاسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَکُمْ عَقِیبَ فَرَائِضِکُم‏».(بحارالانوار، 82، 324) همانا خداوند نمازها را در دوست داشتنی‏ترین ساعات بر شما واجب گردانیده است؛ پس بعد از نمازهای واجب، حاجاتتان را از خدا بخواهید. در اینجا بحث دعای بعد از نماز و تعقیب را مطرح فرموده است.

چند روایت با یک مضمون است؛ هم از پیغمبر اکرم و هم از امام صادق (ع) روایاتی داریم که من یکی از آنها را می‏خوانم: «مَنْ أَدَّى لِلَّهِ مَکْتُوبَةً فَلَهُ فِی أَثَرِهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ».(بحارالانوار، 90، 347) هر کس نماز واجبی را به‏جا آورد، در پی او دعای مستجابی دارد.

در یک روایت دیگر دارد: «قِیلَ لِرَسُولِ اللهِ أیُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قَالَ جَوفَ اللَّیلِ الآخِرِ وَ دُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَکتُوبَةِ».(شرح ریاض الصالحین، 1، 1723) از حضرت سؤال کردند کدام دعا زودتر به اجابت می‏رسد؟ مراد از «أسمع» شاید این باشد که کدام دعا زودتر مستجاب می‏شود. حضرت در پاسخ فرمودند که از نظر زمانی، دعا در آخر شب و از نظر عملی، دعا بعد از نمازهای واجب.

تأثیر دعا بر نماز

مطالبی که تا اینجا گفتیم همه نسبت به اثرگذاری نماز بر روی دعا بود. حالا می‏خواهم یک چیز تازه عرض کنم و آن عکس این مطلبی است که مطرح کردم و شاید شما هم این را نشنیده باشید؛ اثر گذاری دعا بر روی نماز.

می‏خواهم اهمیت دعا را عرض کنم. همه این مطالب تا اینجا این بود که انسان وقتی نماز می‏خواند، قبل و وسط و بعد از نماز، این بر روی دعای او تأثیر می‏گذارد و کاربرد دعا را زیاد می‏کند.

روایاتی داشتیم که این‏ها روی دعا، اثر می‏گذارد و کاربرد دعا را بالا می‏برد. اما از این طرف هم داریم که دعا روی نماز اثر می‏گذارد. این یعنی چه؟ یعنی روی قبولی نماز تأثیر دارد.

در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که: «قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ»؛ حضرت از پدر بزرگوارشان امام باقر(ع) نقل می‏فرمایند که ایشان در ذیل این آیه: «فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى‏ رَبِّکَ فَارْغَبْ ‏» می‏فرمود: «إِذَا قَضَیْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلِّمَ»، بعد از اینکه نمازت را خواندی و سلام دادی، «وَ أَنْتَ جَالِسٌ»، در حالی که نشسته‏ای و هنوز بلند نشده‏ای، «فَانْصَبْ فِی الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ»؛ در دعا کردن برای امور دنیا و آخرتت بکوش. «فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَتَقَبَّلَهَا مِنْک».(وسائل الشیعه، 6، 431)  و وقتی که از دعا فارغ شدی، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذیرد. عَجَب! پس این دعای بعد از نماز، باعث می‏شود که خدا نمازت را قبول کند.

توجه داشته باشید که ضمیرِ «هَا» در «أَنْ یَتَقَبَّلَهَا» به «الصَّلَاة» برمی‏گردد؛ یعنی اثر دعا بر نماز را مطرح فرموده‏اند.

نمازش را به صورتش بزنید

حالا این روایت لحن نرمی داشت اما روایتی داریم که نسبت به کسانی که نماز می‏خوانند، ولی بعد از آن دعا نمی‏کنند، لحن تندی دارد. «رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ أَنَّهُ قَالَ إِذَا فَرَغَ الْعَبْدُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ تَعَالَى حَاجَةً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لِمَلَائِکَتِهِ» پیغمبر اکرم(ص) فرمود آنگاه که بنده از نماز فارغ می‏شود و حاجتی از خدا نمی‏خواهد. خدا به فرشته‏هایش می‏گوید: «اُنْظُرُوا إِلَى عَبْدِی»؛ به این بنده من نگاه کنید، «فَقَدْ أَدَّى فَرِیضَتِی»، نماز واجبش را خواند، «وَ لَمْ یَسْأَلْ حَاجَتَهُ مِنِّی»؛ اما از من درخواستی نکرد؛ «کَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه او خودش را از من بی‏نیاز می‏داند که چیزی از من نمی‏خواهد. اگر خودش را نیازمند می‏دیدید، الآن که به حسب ظاهر، بالاترین عملی را که عبودیت و بندگی در آن جلوه می‏کند ـ‏یعنی نماز‏ـ را به جا آورده است، از من درخواست می‏کرد. «کَأَنَّهُ قَدِ اسْتَغْنَى عَنِّی»؛ مثل اینکه خودش را از من بی‏نیاز می‏بیند. «خُذُوا صَلَاتَهُ»، نمازش را بگیرید، «فَاضْرِبُوا بِهَا وَجْهَهُ».(مستدرک الوسائل، 5، 29)  نمازش را به صورتش بزنید. این کنایه از عدم قبولی نماز است. خدا می‏گوید این نماز خواندنت را من نمی‏پذیرم.

دعا یا نماز مستحبی؟

در سنوات گذشته، من یک بحث کلّی را مطرح کردم که خودش یک بحث مستقل است و آن اینکه در مقایسه بین دعا و نماز مستحب، از نظر فضیلت و محبوبیّت عندالله‏تعالی، کدام‏یک أفضل است؟ دعا کنم یا نماز مستحبی بخوانم؟ کدام را خدا بیشتر دوست دارد؟

در آنجا من عرض کردم که دعا أفضل است. حالا من در این رابطه که نماز مستحبی بخوانم یا دعا کنم، فقط یک روایت می‏خوانم که اشاره کرده باشم و رد می‏شوم. روایت از امام باقر(ع) است که: «الدُّعَاءُ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ تَنَفُّلاً».(الکافی، 3، 342) دعای بعد از نماز واجب بهتر از نماز مستحبی است. روایت «نصّ» است و دیگر هیچ احتمال مخالفی در آن مطرح نیست. این روایت اشاره به دعای بعد از نماز دارد.

نماز کال و ناقص

ما حتی درباره «دعای بین نماز» هم روایت داریم که نمازی که وسطش دعا نباشد «ناقص» یا «کال و نارَس» است. میوه باید رسیده باشد تا قابل أکل شود. نماز هم باید قابل پذیرش باشد، تا به کار آید. روایتی است از پیغمبر اکرم(ص) که حضرت فرمودند: «کُلُّ صَلاۀٍ لایُدْعَی فِیهَا لِلمُؤمِنِینَ وَ المُؤمِناتِ فَهِیَ خِدَاجٌ».(کنزالعمال، 2، 109)  نماز بدون دعا برای مؤمنین و مؤمنات ناقص و نارَس است.

می‏خواستم این را عرض کنم که آنچه ما در مجموعه دَه‏ها روایت در باب دعا هنگام نماز داریم، این است که قبل از نماز، در نماز و بعد از نماز ـ‏به‏خصوص نمازهای واجب‏ـ دعا کردن وارد شده و این دعا هم بر نماز اثر می‏گذارد و هم نماز بر روی آن اثر دارد.

این دو بر روی یکدیگر اثر متقابل دارند و هم نماز روی دعا اثر می‏گذارد که یا مقتضی‏اش را تشدید می‏کند، یا آن را به فعلیت می‏رساند و یا تسریع در اجابت می‏کند؛ و هم دعا روی نماز اثر می‏گذارد و باعث می‏شود نمازت قبول شود و به نمازت مقبولیّت می‏دهد. من مطالب و مجموعه روایاتی که در این باب داریم را خلاصه کردم.

تأثیر قرآن بر دعا

عامل دیگری که باز به عنوان عامل اثرگذار بر روی دعا مطرح است، مسئله قرائت قرآن است. من این را که می‏گویم به‏خاطر ایام ماه مبارک رمضان است و می‏خواهم یک‏مقدار به شما راهکار بدهم و مقید هم هستم که بحث‏هایم به گونه‏ای باشد که کارآیی داشته باشد.

ما دو دسته روایت داریم که من آن را خلاصه می‏کنم. در یک دسته از روایات این‏طور آمده که بعد از ختم قرآن، دعا مستجاب است. انسان اگر یک بار قرآن را ختم کند و بعد از آن دعا کند، دعایش مستجاب است. این‏ها یک دسته از روایاتند. یک دسته دیگر از روایات را داریم که می‏فرماید یک ختم قرآن لازم نیست، بلکه صد آیه از هر کجای قرآن که بخوانی و بعد از آن دعا کنی، این دعایت مستجاب است. البته این‏ها هیچ‏کدام با هم منافات ندارد. من حالا به عنوان نمونه به بعضی از این روایات اشاره می‏کنم.

دعا بعد از ختم قرآن

یک روایت از پیغمبر اکرم است که حضرت فرمودند: «مَنْ خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعْوَۀٌ مُسْتَجَابَۀٌ».(الدر المنثور، 10، 406) هر کسی که قرآن را ختم کند، دعای او پس از تلاوت قرآن مستجاب است.

یک تعبیر دیگر به همین مضمون است که: «إنّ لِصاحِبِ القُرْآنِ عِنْدَ کلِّ خَتمَةٍ دَعْوَةً مُسْتَجابَةً».( جامع الاحادیث، 9، 153) برای هر صاحب قرآنی، در هر بار ختم کردن قرآن، یک دعای مستجاب هست.

دعا بعد از تلاوت صد آیه

دسته دوم روایات را که گفتم، مربوط به «صد آیه خواندن» است. عبدالله بن‏مسعود ایستاده بود و داشت نماز می‏خواند. پیغمبر اکرم(ص) هم آنجا تشریف داشتند. عبدالله بن‏مسعود در نمازش سوره نساء را می‏خواند؛ تا به آیه صَدُم رسید، پیغمبر وسط نماز به او رو کرد و فرمود زود حاجتت را بخواه. «کَانَ عَبدُاللهِ بنِ‏مَسعُودِ قَائِماً یُصَلِّی فَلَمَّا بَلَغَ المِأۀَ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ سَلْ تُعْطَ». درخواست کن که الآن به تو می‏دهند.

یک روایت از علی (ع) داریم که حضرت فرمود: «مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ أَیِّ الْقُرْآنِ شَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ»؛ هر کس صد آیه از قرآن را بخواند از هر کجای قرآن، هر سوره‏ای و هر جزئی که باشد و بعد از آن هفت مرتبه بگوید «یا الله»، «فَلَوْ دَعَا عَلَى الصَّخْرَةِ لَقَلَعَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ».(وسائل الشیعه، 7، 65) اگر دعا کند، در صورتی که خدا بخواهد، کوه را از جا خواهد کَند. یعنی اگر نفرین کند، به خواست خدا کوه را از جا می‏کَند.

لااقل سوداگر باشید

عرض کردم که ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن و بازگو کردن کلام رب است و هم ماه سخن گفتن عبد با رب است آن هم این همه آثار بر آن مترتب است که ما هم مفصل این‏ها را بحث کردیم. می‏خواهم این‏ها را با هم تلفیق کنم. قرآن که می‏خوانید حواستان جمع باشد. لااقل سوداگر باشید. البته این «لااقل» است که می‏گویم. لااقل سوداگر باشید. لااقل حسابگر باشید. از فرصت‏هایتان استفاده کنید.

هم از فرصت زمانی بهره بگیرید که این فرصت عبارت از ماه مبارک رمضان است و ما بعداً وارد بحث خاص آن می‏شویم؛ هم از فرصت‏هایی که از ناحیه اعمال به دست شما می‏رسد، برای اینکه دعاهایتان به اجابت برسد، از این فرصت ها استفاده کنید.

چه از نمازهای واجب، چه از قرآن‏هایی که می‏خوانید، از همه این فرصت‏ها کمال بهره‏برداری را بکنید. من می‏خواستم این را توصیه کنم که دعا کنید؛ به‏خصوص برای دیگران که اگر برای غیر دعا کنید، نفعش برای شما بیشتر است، ان‏شاءالله!