"یا رمضان" واگویه های عامیانه ترکمن ها برای استمرار برکت

جوانان، نوجوانان و کودکان ترکمن دسته‌هایی را تشکیل می‌دهند و به در خانه‌های ترکمن رفته و مقابل آن تجمع می‌کنند و در بین ترکمن‌های گلستان، سرخوان شروع به خواندن ابیاتی می کند که بیشتر درباره فضیلت ماه مبارک رمضان و دعا و نیایش مخصوص اهل آن خانه است.

 

پس از پایان قرائت هر بند از آن اشعار توسط سرخوان، دیگر اعضای گروه ، یک صدا " آلّاو" (که به نظر می‌رسد مخفف عبارت " الله هو " باشد) می گویند.

 

بر اساس نوشته های محققان و نویسندگان ترکمن از جمله یوسف قوجق و بی بی مریم شرعی، قربان صحت بدخشان و دیگر محققان گلستان، " یارمضان" را از این لحاظ که خواستگاه مردمی دارد و سینه به سینه از نسل‌های گذشته به نسل امروز ترکمن‌ها رسیده، باید در ردیف ادبیات شفاهی که با ماه رمضان ارتباط مستقیم دارد، قرار دهیم.

 
ساکنان مناطق ترکمن‌ نشین که به اجرای این مراسم سنتی دیرینه واقف هستند، همه ساله در این شب به انتظار رسیدن این گروهها می‌نشینند تا پس از شنیدن اشعاری در وصف رسول اکرم (ص)، برکات ماه مبارک رمضان و دعا برای اهل خانه، هدایایی به آنان تقدیم کنند.

 

 

براساس اعلام برخی منابع و پایگاه های ترکمنی از جمله پایگاه دانشجویان ترکمن و ایتنا نیوز، و ... ترکمن‌ها بر این عقیده‌اند که این مراسم باعث افزایش برکت در منزل و اعطای سلامتی اعضای خانواده می‌شود و بنا به اعتقاد ترکمن‌های ایران، برپایی آن به این معناست که خانواده‌ها بر تداوم امساک در مابقی ایام ماه مبارک رمضان همت گمارند.

 

پس از پایان یافتن مراسم، صاحب خانه انعامی به نماینده آن دسته می‌دهد، شکل انعام متفاوت است و بستگی به وضعیت مالی آن خانه دارد اما غالباً پول نقد، آرد، شیرینی، شکر و ...است.

 

برخی محققان ترکمن بر این باورند، دادن انعام از سوی هر خانه که در ابیات سرخوان از آن به نام " یارمضان زکاتی " (زکات یارمضان) یاد می‌شود، شاید با واجب بودن پرداخت زکات فطر (فطریه) برای هر خانواده بی‌ربط نباشد.

 

به عبارت دیگر، خانواده‌ها با دادن انعام به دسته‌ها، به نوعی فطریه را نیز پرداخت می‌کنند تا اگر به هر شکلی نتواند در پایان ماه مبارک آن را پرداخت نمایند، به لحاظ شرعی مشکلی نداشته باشند.

 

رمضان سوار براسب خواهد تاخت

 

سرخوان را معمولاً اعضای دسته انتخاب می‌کنند و فردی انتخاب می‌شود که چهره‌ موجهی نسبت به بقیه داشته باشد و صدای رسا و زیبایی نیز داشته باشد. در برخی از مناطق، طلاب حوزه‌های علمیه برای این انتخاب ارجحیت داده می‌شوند.

 

ماه رمضان می‌آید و می‌گذرد
تنها جوانمردان درب بهشت را گشوده خواهند یافت
رمضان سوار بر اسب ، خواهد تاخت
به حق رسول و امت رسول ، یایارمضان!
  
در برخی از این ابیات، به مضامینی برمی‌خوریم که سرخوان بنا به مقتضیات اهل آن خانه، می‌سراید. به طور مثال، در ابیات ذیل، سرخوان با توجه به اهمیت فرزند ذکور در بین ترکمن‌ها، به درگاه حق تعالی دعا می‌کند که به آن خانه فرزند پسر عطا نماید:

 

در بهشت درختی دیدیم پربار و پرثمر
در این روستا خانه‌ای دیدیم اجاقش روشن
در آن خانه ، زنی دیدیم سفید روی و طفلی قنداق پیچ به بغل
خدایمان به شما پسری با کمربندی زرین عطا نماید
به حق رسول و امت رسول ، یایارمضان!

 

 

نماز تراویح

 

تراویج از نمازهای مراسم مخصوص شبهای ماه مبارک رمضان است که بیشتر مردان فریضهٔ نماز عشاء را در مساجد ادا می کنند و بعد از نماز عشاء در نماز تراویح شرکت می کنند.

 

نماز تراویح مشتمل بر ۲۰ رکعت است و پشت سر امام و ۲ رکعتی اقامه می شود و در فاصلهٔ هر ۴ رکعت از این بیست رکعت دعای ( سبحان الملکوت سبحان ذی العزّه و العظمه و الکبریا و الجبروت و ...) را تا آخر می خوانند.

 

یکی از علما دربارهٔ مسائل دینی در مسجد برای جماعت سخنرانی ایراد می کند و این سخنرانیها شنونده های بیشماری به خود جلب می کنند. پسر بچه های خردسال نیز با عرق چینهای سفید یا سوزن دوزی شده در مساجد حاضر می شوند، فضای مسجد مملو از شور و حالی روحانی است و صفایی دیگر دارد.

 

الوداع والفراق یا شهر رمضان، (روزه  پایانی ماه مبارک رمضان)

 

در شب‌های آخر ماه مبارک در مساجد ترکمن‌ها آوای حزن‌انگیز ( الوداع و الفراق یا شهر رمضان) طنین می‌اندازد و روزه‌داران ترکمن، محزون از ایام رو به پایان ماه میهانی خدا، دست به دعا و نیایش برای قبولی طاعات و عبادات برمی‌دارند.

 

علمای ترکمن بر این عقیده‌اند که بر اساس حدیثی از رسول اکرم (ص)، هرکس با آغاز ماه مبارک رمضان خوشحال و با اتمام آن محزون و غمگین شود، بهشت براو واجب می‌شود و بر اساس این باور است که در شبهای پایانی ماه مبارک رمضان، ندای غم‌انگیز وداع با این ماه عزیز سرداده می‌شود.

 

رویت هلال ماه شوال و مقدمات برگزاری عیدفطر

 

در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان نیز درست همانند روزهای آغازین، مردم تلاش می‌کنند زودتر از دیگران هلال ماه شوال را رؤیت نمایند.

 

ترکمن‌ها در چند روز آخر ماه مبارک رمضان، با انجام خانه تکانی و خرید لباس نو به استقبال عید فطر می‌روند. خرید لباس نو و تهیه انواع شیرینی‌های خانگی و انجام خرید برای سفره‌ی عید از جمله کارهایی است که هر خانواده‌ی ترکمن انجام می‌دهند.

 

با اعلام رویت هلال ماه شوال، این موضوع در روستاها از طریق پیک‌های موتوری و ماشین به دیگر روستاها اطلاع داده می‌شود و در شهرها نیز از طریق بلندگوی مساجد به اطلاع عموم می‌رسد و اعضای خانواده‌ها و عموم مردم در برخورد با یکدیگر، عید را به همدیگر تبریک گفته و آرزوی رسیدن به مهمانی خدا در سال آینده را برای یکدیگر می‌کنند.

 

اورازا بایرامی (عید فطر)

 

آخرین مراسم ماه مبارک رمضان درمیان ترکمن‌ها مراسم عید فطر است که به عنوان یکی از اعیاد بزرگ جشن گرفته می‌شود.

 

 

صبح اول وقت، مردها، جوانان و نوجوانان ترکمن با پوشیدن بهترین لباس، سواره و پیاده به سمت عیدگاه می‌روند تا ضمن گوش سپردن به مواعظ علما و بهره‌مندی از ارشادات دینی، نماز عید فطر را برجای ‌آورند.

 

آنها فطریه را نیز به مستمندان می‌دهند، پس از پایان یافتن نماز، همگی به سمت ردیف‌های جلو هجوم می‌آورند تا ضمن دست دادن به امام جماعت و دیگر روحانی‌ها، عید را به آنها تبریک بگویند. در این مواقع، صفی طولانی ایجاد می‌شود و همگی صبر می‌کنند تا نوبت به آنها برسد، ترکمن‌ها عقیده دارند که دست دادن به روحانی‌ها در عیدگاه، باعث قبولی بیشتر طاعات می‌شود.

 

پس از آن، همگی به خانه‌های خود باز می‌گردند و آماده می‌شوند تا دید و بازدید عید را انجام داده و به خانه‌های همسایگان و آشنایان بروند، آن روز هر خانه سفره‌ رنگین پهن می‌کند و آن را تا آخر شب جمع نمی کند، دراین روز بزرگترها به بچه‌ها عیدی می‌دهند.

 

ترکمنها برای تبریک عید فطر به دید و بازدید می روند و برای دخترانی که نامزد کرده اند هدایایی از قبیل پارچه، چارقد، شیرینی و ... می برند، یکی از سرگرمی های پسر بچه ها در این روز تخم مرغ شکستن است.

 

جلوی بعضی از منازل برای استفاده عموم دو نوع تاب به نامهای " چاتما " و " آیلاما " درست می کنند، دختران در خیابانها به صورت دسته جمعی  " قوپوز " (زنبورک) می نوازند که صدای دلنشین آن باعث شادمانی رهگذران می شود.

 

متأسفانه با گذشت زمان، بعضی از مراسم ماه مبارک رمضان کم رنگ شده است، که امیدواریم با برنامه ریزی و گزاری چنین جلساتی رونق اولیه خود را باز یابند.

 

................................

 

علیرضا نوری کجوریان