آثار تاریخی خاتم در چند قدمی تخریب

به گزارش خبرنگار مهر در یزد، آثار تاریخی ارزشمند خاتم که نیازمند مرمت و باشد شاید به حدود 10 اثر برسد اما همین تعداد از اصالت خاصی برخوردار هستند و در صورت تخریب و فراموشی آنها در واقع اصالت و قدمت این منطقه نادیده گرفته شده است.

خاتم یکی از دور افتاده ترین شهرستانهای استان یزد است که شاید کمتر مورد توجه به ویژه در مباحث گردشگری و آثار تاریخی قرار گیرد اما سفری کوتاه به این شهرستان و بازدید از این آثار که بیشتر آنها اکنون در حال نزدیک شدن به یک مخروبه هستند، مظلومیت تاریخ در این شهرستان را به نمایش می گذارد.

این گزارش نیز حاصل نخستین سفر رسانه ای خبرنگاران مرکز استان یزد است که توسط روابط عمومی استانداری تدارک دیده شد که در واقع هدف این سفر نیز همین نگاه ویژه به شهرستانهاست.

قلعه مروست یکی از این آثار تاریخی حائز اهمیت است که در محدوده مرکزی بافت تاریخی شهر مروست واقع شده و قدمت تاریخی آن به دوره اسلامی و حتی قبل از اسلام می رسد.

این بنا دارای حصارهای بلند و کنگره دار به شکل چهار ضلعی است که در سه گوشه دیوار آن برجهای بلندی ساخته شده و از نظر موقعیت سوق الجیشی بر روی تپه ای مصنوعی در مرکز دشت مروست واقع شده و بر تمام دشت اشراف دارد و تا اوایل قرن حاضر این بنا دارای خندقی به دور خود بوده است.

از تاسیسات داخل این بنا می توان به هشتی ورودی، شاه نشین، اسطبل ها و مطبخ اشاره کرد که این تاسیسات حاکی از آن است که این قلعه در گذشته هم مسکونی بوده و هم کاربری نظامی داشته است.

رئیس میراث فرهنگی شهرستان خاتم درباره این قلعه تاریخی اظهار داشت: قلعه مروست نیاز به مرمتهای گسترده دارد که بخشی از آن اکنون در حال انجام است.

علی اکبر دهقان خاطرنشان کرد: این قلعه از گذشته های دور تاکنون چندین بار مورد مرمت قرار گرفته اما چون این مرمتها چندان اصولی نبوده است، دوام چندانی نداشته است.

این قلعه اکنون دورنمای به ظاهر مرتبی دارد اما داخل قلعه بیشتر به یک مخروبه شبیه است زیرا برای مرمت داخل قلعه به بودجه های بسیاری نیاز است.

در بیرون از این قلعه اکنون یک کارگاه کوچک خشت زنی ایجاد شده و با درست کردن خشت از خاک همین منطقه، قرار است بخشهایی از قلعه تاریخی مروست احیا و مرمت شود.

کاروانسرای شعبه از دیگر بناهای تاریخی شهرستان خاتم است.

در خاتم قدیم، قلعه مروست نقطه ثقلی محسوب می شد و بقیه بناها از جمله کاروانسرای شعبه در اطراف این قلعه بنا شده است.

کاروانسرای شعبه از کاروانسراهای منحصر به فرد استان یزد و شاید کشور باشد.

در بنای این کاروانسرا علاوه بر در نظر گرفتن بارانداز برای چهارپایان و محل استراحت برای بازرگانان و مسافران، غرفه های متعددی برای فروش اجناس بازرگانان در نظر گرفته شده بود که بقایای آن هنوز باقی است و دکانهای قصابی، نانوایی، ادویه فروشی و ... با گذشت صدها سال هنوز شکل قبلی خود را حفظ کرده اند.

بخش پایینی عکس مربوط به کاروانسرای شعبه است

این کاروانسرا وضعیت مرتب تری نسبت به سایر بناهای تاریخی خاتم دارد و رئیس میراث فرهنگی خاتم در این باره می گوید: برای گچ کاری و مرمت سطحی این بنا تاکنون تنها چهار میلیون تومان هزینه شده و اگر مشکلات جانبی این کاروانسرا حل شود، این کاروانسرا می تواند رونق گذشته خود را بازیابد.

علی اکبر دهقان در این باره اظهار داشت: از مشکلاتی که در بخش مروست داریم، مشکل مالکیت است مثلا اقدام به مرمت بنایی می کنیم اما مالک معترض به مرمت می شود.

وی افزود: از آنجا که دو دانگ از شهرستان خاتم وقف است، با مرمت بناهای تاریخی نظیر کاروانسرای شعبه با شکایت آستان قدس رضوی مواجه شدیم و پس از شکایت نیز این بنا به همین شکل باقی مانده و قسمتهای مرمت نشده تقریبا تخریب شده است.

دهقان معتقد است؛ اگر این کاروانسرا به ویژه بخش بازارچه آن به بخش خصوصی واگذار شود و مثلا برای فروش صنایع دستی مورد استفاده قرار گیرد، نتایج خوبی حاصل می شود.

وی باز هم معتقد است؛ مرمت به تنهایی فایده ندارد بلکه بناهای تاریخی خاتم باید مرمت و سپس تغییر کاربری داده شوند زیرا اگر مرمت انجام شود و بنا فعال نباشد، پس از گذشت مدت کوتاهی بنا باز هم به حالت اولیه باز خواهد گشت.

فرماندار خاتم هم که در این بازدیدها خبرنگاران را همراهی می کرد، در زمینه نیاز مالی برای مرمت این بناها بیان داشت: با 30 میلیون تومان هم می شود فضایی نظیر کاروانسرای شعبه را که مساحتی 500 متری دارد ساماندهی کرد اما برای انجام کارهای اساسی و مرمت تمامی بخشهای آن به مبالغ بیشتری نیاز است زیرا معماری این بناها منحصر به فرد است و مرمت آن کار معماران معمولی نیست.

بنای گنبدی نیز از دیگر بناهای منحصر به فرد شهرستان خاتم و متعلق به دوره ایلخانی است که از نظر معماری همزاد ابنیه ای نظیر سید رکن الدین و سید شمس الدین یزد است.

این بنای تاریخی دارای گچ بریهای زیبایی است که بر اثر فرسایش عوامل طبیعی آسیبهای شدید دیده به همین دلیل خود بنا در سال 85 مورد مرمت قرار گرفته و ساماندهی شده است.

عکس بالایی مربوط به بنای گنبدی و عکس پایی مربوط به قلعه مروست است

اکنون بنای گنبدی مروست که در گذشته احتمالا بقعه ای تاریخی بوده و در کنار مدرسه علمیه ای قرار داشته است، اثری تاثیرگذار و عظیم در ضلع جنوبی قلعه مروست در داخل بافت این شهر به شمار می رود.

رئیس میراث فرهنگی خاتم در مورد این بنا نیز اظهار داشت: سقف بنای گنبدی توسط معماران داخلی مرمت شده اما مرمت تزئینات داخلی بنا باید توسط متخصص مرمت انجام شود زیرا تزئینات منحصر به فرد این بنا با گل کار شده و ترمیم هر کسی نیست.

برای مرمت بنای گنبدی مروست 300 میلیون تومان نیاز است

دهقان خاطرنشان کرد: بر اساس برآوردهای انجام شده به نظر می رسد برای مرمت این بنا به بیش از 300 میلیون تومان نیاز باشد زیرا مرمت داخل بنا کاری ظریف و تخصصی است و هر معماری توانایی انجام آن را ندارد.

بنای چهار صفه محمد صالح نیز از دیگر بناهای تقریبا تخریب شده خاتم به شمار می رود که این بنا نیز قدمتی به بلندای تاریخی دارد و زندگی مردم در دوره های مختلف و آداب و فرهنگ آنها را به تصویر می کشد.

این بنا نیز علاوه بر مشکلات اعتباری دارای مشکلات مالکیتی است.

این بنا تا چند سال پیش به زباله دانی مرکزی خاتم تبدیل شده بود و حجم انبوهی از این زباله در این فضا مشاهده می شد اما از دو سال پیش حداقل از حالت زباله دانی خارج شده ولی هنوز نتوانسته شمایل یک اثر تاریخی دوره صفویه را به خود بگیرد.

این بنا هم مرکزیت سکونتی برای مردم قدیم داشته و هم محل اجتماع مردم و هم دارالقرآن محله بوده است.

چهار صفه دارای کانالهایی در زیر زمین بوده که در صورت بروز خطر مردم می توانستند به راحتی از طریق این کانالها وارد قلعه شوند و آنجا از گزند دشمنان در امان بمانند زیرا در کانالها زیر پای آنها چوبهایی قرار داشته که هنگام عبور چوبها را با خود می بردند و در این صورت عبور برای دشمنان غیرممکن می شده است.

عکس بالا نمایی از گنبد منحصر به فرد بنای گنبدی مروست است

رئیس میراث فرهنگی خاتم در مورد مرمت این بنا خاطرنشان کرد: از آنجا که این بنا چند قدمی بیشتر تا تخریب کامل فاصله نداشت، به طور اضطراری از محل منابع داخلی برای آن حدود پنج میلیون تومان هزینه شده است که البته این مبلغ نیز امانی است.

دیگر بنایی که به لحاظ تاریخی حائز اهمیت است و اکنون در آستانه تبدیل شدن به یک مخروبه بزرگ است، خانه مسکونی میرزا عبدالحسین دهقان است.

این محل در اصل انبار غله بوده و قرار بود به زورخانه تبدیل شود اما از سال گذشته که گودبرداری آن انجام شده، همانطور نیمه کاره رها شده است. 

دهقان اظهار داشت: اداره تربیت بدنی استان یزد و هیئت ورزشهای پهلوانی و زورخانه ای تکلیف این بنا را روشن نکرده اند و نیمه کاره رها شدن کار، این خانه تاریخی را در معرض تخریب قرار داده است.

در شهرستان خاتم نمونه های بسیاری از این گونه بناها وجود دارد که به رغم قدمت و ارزش تاریخی بسیار، به دلیل بی توجهی بخشهای مختلف همچنین نبود اعتبارات کافی در معرض تخریب قرار گرفته یا به زباله دانی تبدیل شده است.

این بناها در بیشتر موارد به جای آنکه به فضای فرهنگی تبدیل شوند و زبان گویای تاریخ باشند، به محل اجتماع اراذل و اوباش تبدیل شده و یا حتی به عنوان زباله دانی از آنها استفاده می شود.

این امر سبب شده نه تنها هیچ گردشگری از وجود این بناها مطلع نباشد بلکه مردم منطقه نیز رغبتی برای بازدید از بناهای تاریخی شهر خود نداشته باشند.

با این روند به نظر می رسد ظرف چند سال آینده از بناهای تاریخی شهرستان خاتم که بیشتر آنها نیز در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، جز نام، چیزی برجای نماند.

.........................................................

گزارشگر: نیره شفیعی پور

عکاس: مسعود میرجلیلی