نفس طولانی‌ترین قنات دنیا به شماره افتاده است / فاضلاب معضل دائمی

به گزارش خبرنگار مهر در یزد، استان یزد به دلیل قرار داشتن در منطقه ای خشک و کویری از دیرباز با مشکل و معضل کم آبی مواجه بوده است از این جهت است که مردم این خطه بیش از دیگران قدر آب را می دانند و ارزش این مایه حیاتی را با تمام وجود درک می کنند.

پیشینیان از گذشته های دور برای بهره بردن از این مایه ارزشمند و حیاتی و رسانیدن آن از مسافتهای دور به نقاط مورد نظر از قنات استفاده می کردند.

قنات دالانی طولانی با عرض و ارتفاع کم است به طوری که یک مرد به صورت خمیده و با جمع کردن شانه های خود می تواند از آن عبور کند.

قنات خود یکی از شگفتی ها و هنرمندیهای یزدیها به شمار می رود زیرا محاسبات پیچیده برای حفر قنات به قدری دقیق انجام می شده که به نظر نمی رسد برخی از آنها از جمله قنات زارچ سه هزار سال پیش بدون اسباب و لوازم محاسباتی امروز حفاری و احداث شده است.

برای درک این پیچیدگی های حفر یک قنات شاید بهتر باشد به بخشی از فرآیند ایجاد آن اشاره شود.

مبدا قنات که پیشکار نامیده می شود در محلی حفر می شود که به ذخایر و سفره های زیرزمینی آب دسترسی داشته باشد و هر ساله با کندن و حفر پیشکار به سمت مناسب، میزان آبدهی قنات حفظ می شود.

پیشکار در محلی حفر می شود که از لحاظ گودی زمین در شرایط مناسبی باشد تا بارشهای جوی سالیانه در خاک این محدوده فرو رفته و آب استحصال شده در طول سال تجدید شود در غیر این صورت قناتی که با زحمات طاقت فرسا و با ابتدایی ترین ابزار و بیشتر بر پایه تجربیات مقنی ها حفر شده، بیش از چند سال دوام نمی آورد.

در طول مسیر چندین کیلومتر قنات در عمق زمین حفر می شود و در فواصلی معین چاههایی از سطح زمین تا دالان اصلی حفر می شود تا از یک سو هوای لازم برای تنفس برای تنفس مقنیان در طول مسیر تامین شود و از سوی دیگر مردم به وسیله این چاهها بتوانند آب مورد نیاز خود را برداشت کنند.

جالب اینجاست که عمق این چاهها که "میله چاه" نامیده می شوند با فاصله دهانه آنها تا میله چاه بعدی برابر است و با اندازه گیری فاصله دهانه های دو میله چاه، می توان به عمق آنها پی برد.

آب برای اینکه در دالان قنات به جریان خود به سمت مقصد ادامه دهد، نیاز به شیبی مناسب دارد و بر همین اساس در هر صد متر، به دالان قنات یک سانتیمتر شیب می دهند.

اینکه مقنیان با ابزار ساده ای چون کلنگ مقنی گری، دلو، رسن و چرخ چاه و چراغ پیه سوز در آن فضای محدود چگونه می توانستند زمین را حفر کنند و تخته سنگهای عظیم را بشکافند بدون اینکه از مسیر اصلی منحرف شوند یا زوایه و شیب دالان نامنظم شود، خود حدیثی دیگر دارد که باید در مجالی جداگانه به آن پرداخته شود.

800 خانوار روستایی از مالکان و شاربان قنات قدیمی زارچ هستند

حفر قنات به دلیل بزرگ و عظیم بودن پروژه از توان اقتصادی و فیزیکی یک فرد یا یک خانواده خارج است بر همین اساس بیشتر قناتها از جمله قنات قدیمی زارچ با مشارکت چندین خانواده احداث می شده است به طوریکه اکنون تعداد مالکان و شاربان قنات 90 کیلومتری زارچ، 800 خانوار روستایی هستند.

مالکان قنات زارچ هر پنج سال، 50 نفر را تحت عنوان "شورای قنات" انتخاب می کنند و اعضای شورای قنات نیز یک نفر را به عنوان نماینده تام الاختیار قنات به مدت یک سال معرفی می کنند تا نفقه قنات را از تمامی مالکان و شاربان آن جمع آوری کند که این مبلغ صرف کندن پیشکار قنات برای حفظ و آبدهی قنات، لایروبی قنات و خارج کردن سنگ و خاک ریزش کرده از سقف دالان یا خاکهای شسته شده توسط باران که به درون قنات ریخته شده همچنین مرمت و بازسازی قنات می شود.

دو نفر از این شورای 50 نفری نیز به عنوان "میراب" کار تقسیم آب قنات به مدت یک سال را بر عهده دارند که مالکان و شاربان باید برای تعیین این حقابه به دفاتر "آب نامه" یا "حقابه" مراجعه کرده تا میزان مالکیت هر فرد از آب قنات و تحویل آب به کشاورزان بر حسب نوبت برای آنها تعیین شود.

دستمزد میراب نیز که به نام "رسد" معروف است به صورت نقدی یا تحویل آب از دیرباز صورت می گرفته است.

قنات زارچ که قدیمی ترین و طولانی ترین قنات دنیا نامیده می شود، از روستای فهرج در 60 کیلومتری شهر یزد سرچشمه می گیرد و حدود 30 کیلومتر آن نیز از اکرمیه تا دروازه قرآن از زیر شهر یزد می گذرد و پس از خروج از شهر یزد و طی چند کیلومتر دیگر به بخش "زارچ" می رسد.

آبیاری 420 هکتار از اراضی زراعی زارچ توسط قدیمی ترین قنات دنیا

آب این قنات پس از خروج از مظهر در زارچ، مزارع و باغات اطراف به وسعت 420 هکتار را آبیاری می کرد.

قنات زارچ در طول مسیر حدود 90 کیلومتری خود، دو هزار و 115 حلقه میله چاه دارد و با توجه به اینکه قنات قبل از اسلام و در زمان زرتشتیان حفر شده است، برخی از میله های چاه آن به رسم آن دوران، به صورت مربع حفر شده است.

پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع، بزرگترین و معروفترین مسجد تاریخی شهر یزد نیز در حریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران نیز بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که این پایاب هنوز هم قابل استفاده است.

به جز پایاب واقع در مسجد جامع، دو پایاب دیگر نیز در شهر یزد وجود دارد که امکان دسترسی به آب قنات زارچ را فراهم می کند که یکی از این پایابها بنام جوی گلکار در کنار کارگاه رنگرزی و دیگری در محله کوشکنو در کنار چرخ آسیاب قرار دارد.

هر دو پایاب یاد شده در گذشته برای شستشوی نخهای رنگ شده در رنگرزی همچنین چرخاندن چرخ آسیاب، کاربردی اساسی داشته اند.

آبدهی قنات زارچ تا 40 سال قبل 150 لیتر در ثانیه بود اما این میزان به دلیل حفر چاههای عمیق در اطراف قنات آبدهی آن را تا 28 لیتر در ثانیه کاهش داده است.

سیدمحمدرضا طبایی عقدایی:

بخشدار سابق زارچ که چندی پیش در زمان تهیه این گزارش، هنوز عنوان اسبق را به خود نگرفته بود، در مورد این قنات اظهار داشت: تا 40 سال قبل، آبدهی قنات زارچ بیش از 150 لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه چاههای عمیق و نیمه عمیق حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است به طوری که در حال حاضر آبدهی قنات زارچ 28 لیتر در ثانیه است.

سیدغلامرضا طبایی عقدایی با بیان اینکه قنات زارچ دارای سه شاخه اصلی است، افزود: کارشناسان مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی استان یزد معتقدند که چنانچه بر روی دو شاخه خشک شده از سه شاخه اصلی قنات زارچ کار شود، آبدهی فعلی قنات به دو برابر می رسد.

وی ادامه داد: شاخه شیرین و شاخه ابراهیم خویدکی شاخه های خشک شده قنات زارچ هستند و هم اکنون تنها اصلی شور به طول 72 کیلومتر آبدهی دارد که آبدهی این شاخه در بالا دست قنات 60 لیتر در ثانیه اما در مظهر قنات 28 لیتر در ثانیه است.

طبایی عقدایی خاطرنشان کرد: دو شاخه خشک شده این قنات خوشبختانه از لحاظ حوزه آبریز در محل مناسبی قرار دارد اما لازم است برداشت آب از چاههای اطراف آن کنترل شود تا بتوان همانند گذشته دوباره از آنها بهره برداری کرد.

وی ادامه داد: توسعه شهر یزد در طول بیش از 20 قرن، ساختمان سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاهها، نشست فاضلابها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده است به عنوان نمونه هدایت فاضلابها به قنات سبب ایجاد گاز CO2 در قنات شده که این امر لایروبی را برای مقنیان و کارگران قنایی مشکل و خطرآفرین کرده است.

طبایی عقدایی با بیان اینکه از میزان 30 کیلومتری که قنات زارچ در زیر شهر یزد طی می کند، دو نقطه در بافت تاریخی شهر یزد واقع شده که این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده اند.

وی ادامه داد: حتی فاضلاب بیمارستان گودرز که بیمارستانی با قدمت 70 سال و از جمله وقفیات استان یزد است و حدود شش متر پایین تر از سطح خیابانهای اطراف و در گودی واقع شده است، به داخل این قنات قدیمی سرازیر می شود.

بخشدار سابق زارچ تصریح کرد: فاضلاب منازل مسکونی و فاضلاب بیمارستان گودرز خطری جدی برای سلامت مردم، کشاورزی و قنات قدیمی زارچ به شمار می رود.

کاهش میزان آب قنات، آلودگی های آن را آشکار کرده است

وی تاکید کرد: با کاهش میزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی های آب قنات اکنون خود را آشکار کرده است.

در این زمینه یکی از کشاورزان منطقه که از آب قنات زارچ برای آبیاری مزارع خود استفاده می کند، گفته است: همیشه پس از آبیاری اراضی خود، چندین سرنگ و زباله های دیگر را از سطح آب و زمینهای خود جمع آوری می کند.

نیاز به توضیح نیست که فاضلاب و زباله های خطرناک، عفونی و بیماری زای بیمارستانی با چه سهولتی می توانند از طریق آب انتشار پیدا کنند و با مشروب کردن مزارع و باغات، در محصولات زراعی و باغی نیز نفوذ کنند و به همین دلیل نیز جهاد کشاورزی یزد نپذیرفته تا باقیمانده آب جاری در شریان قنات زارچ، قبل از رفع آلودگی برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.

بخشدار سابق زارچ در مورد اقدامات انجام شده برای رفع آلودگی این قنات قدیمی بیان داشت: هزینه انتقال فاضلاب از بیمارستان گودرز به چهارراه مهدیه، 350 میلیون تومان برآورد شده و اداره اوقاف و امور خیریه یزد نیز به عنوان متولی این بیمارستان پذیرفته تا نیمی از این رقم را پرداخت کند.

سیدغلامرضا طبایی عقدایی با تشریح راههای دفع بهینه و بهداشتی فاضلاب بیمارستان گودرز بیان داشت: برای حل مشکل فاضلاب بیمارستان گودرز حتی کارشناسان محیط زیست کشور نیز وارد عمل شده اند.

وی در مورد بخشی از قنات که در بافت تاریخی یزد قرار گرفته است، نیز عنوان کرد: شرکت آب منطقه ای اعلام کرده است در یکی از محلات بنام "سید گلسرخ" که قنات از زیر آن گذشته است، حداقل یک میلیارد تومان برای فاضلاب کشی آن نیاز است و آبفا نیز فعلا بودجه ای برای این کار در اختیار ندارد.

وی ادامه داد: شورای قنات زارچ و محیط زیست نیز به خاطر آلودگی آب قنات زارچ از طریق بیمارستان گودرز و فاضلاب منازل مسکونی منطقه سید گلسرخ، شکایتی را در دادگاه مطرح کرده که پرونده آن هنوز مفتوح است.

غلامرضا طبایی که هم اکنون بخشداری مرکزی یزد را بر عهده دارد، از مسئولان خواست تا با توجه و مساعدت نسبت به قنات زارچ، علاوه بر حفظ و احیای این سرمایه و میراث کهن و گرانقدر، توسعه و ترویج کشاورزی و احیای باغاتی که از آب قنات زارچ مشروب می شوند به اشتغال و رونق اقتصادی منطقه و مردم آن نیز کمک کنند.

عضو شورای شهر زارچ و عضو شورای قنات زارچ نیز در این زمینه اظهار داشت: مشکل اصلی این قنات کمبود اعتبار است زیرا کشاورز بودجه ای ندارد تا صرف قنات کند و قنات نیز با توجه به افت آبهای زیرزمینی نیاز به بودجه ای هنگفت دارد.

محمد شریفی، هزینه اولیه برای انجام برخی امور مربوط به قنات زارچ را یک میلیارد تومان تخمین زد و گفت: با این رقم شاید بتوان شرایط رسیدن به آب برای قنات زارچ را فراهم کرد.

وی افزود: کشاورزان در گذشته با بهره برداری از محصولات باغی و زراعی، اقدام به پرداخت نفقه برای احیا و لایروبی قنات می کردند اما بعد از کاهش سطح آب و غیرقابل شرب بودن آب قنات، سهامداران نیز دیگر حاضر به پرداخت نفقه خود نشدند و با عدم لایروبی از یک سو و حفر چاه در اطراف قنات برای دسترسی به آب، قنات هر روز و هر روز تحلیل رفت تا به شکل فعلی درآمد.

سرنوشت قنات سه هزار ساله زارچ اکنون نامعلوم است و قناتی که روزگاری توان آبیاری 420 هکتار زمین زارعی داشت و به طبع منبع روزی صدها نفر از اهالی یزد بود، اکنون به سمت نابودی می رود.

حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق در حوالی قنات، عدم لایروبی و مرمت قنات و مهمتر از همه سرازیر شدن فاضلابهای مسکونی و بیمارستانی به این قنات، مهمترین تهدیدهای این قنات سه هزار ساله به شمار می رود.

به طور مشخص اگر چاره ای برای نجات این قنات سه هزار ساله اندیشیده نشود، این قنات نیز به صف صدها قنات خشک و غیر قابل استفاده یزد خواهد پیوست.

-----------------------

گزارشگر: نیره شفیعی پور