تخریب دشتهای خراسان رضوی/ خطر نشست دشتها افزایش یافت

این درحالی است که در سال های اخیر با  توسعه بعضی از شهرستان های خراسان رضوی، تقاضای آب در همه بخش های مصرف اعم از کشاورزی، شرب و صنعت افزایش قابل توجهی یافته است در چنین شرایطی مسئولان این استان بارها هشدار داده اند که خراسان برای توسعه آب ندارد.

 

حمله آب شور به دشت های تشنه

 

مطالعات انجام شده نشان می دهد، میانگین بارش در کشور بالغ بر ‌٢٥٠ میلیمتر است که این میزان در خراسان رضوی ‌٢٢٥ میلیمتر است.

 

مطالعات کارشناسان بیانگر این موضوع است که به علت وقوع خشکسالی در سال های گذشته اغلب بارندگی ها صرف تامین رطوبت خاک شده و به روان آب تبدیل نشده است، به طوریکه در سال های اخیر حجم روان آب رودخانه های استان حدود 55 درصد کاهش را نشان می دهد.

 

این اتفاق در حالی در این استان کم آب روی داده است که کارشناسان از 1.6 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی استان، خبر داده اند.

 

 

در حال حاضر افزایش جمعیت، محدودیت منابع آب تجدید شونده، حمله آب‎ شور به آب‎های شیرین، افت منابع آب‌های زیرزمینی، عدم شناخت کافی بهره‌برداران از مسائل آب، کاهش منابع تجدیدشونده، افزایش آلودگی آب و ناپایداری منابع آب شرب شهرها از جمله چالش‌های اصلی آب در خراسان رضوی به شمار می آید.

 

در این باره مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان که  از 41 دشت بحرانی ایران، 12 دشت در خراسان رضوی قرار دارد، می گوید: 18 درصد کسری مخازن سفره های آب زیر زمینی کشور مربوط به این استان است.

 

محمد حسین جعفری با بیان این که خراسان رضوی در مدت 30 ساله با کاهش 38 درصدی بارندگی مواجه بوده است، تصریح می کند: متوسط بارندگی 30 ساله در این استان حدود 94 میلیمتر بوده است.

 

وی می افزاید: از 32 هزار منبع آب استان خراسان رضوی، حدود 18 هزار چاه و هفت میلیارد مترمکعب سفره آب زیرزمین تجدید پذیر وجود دارد و این نشان از اهمیت جبران کسری آب است که با صرفه‌ جویی و نبود تخلف در حفر چاه و اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی می‌توان به اندازه 10 برابر سد دوستی واقع در مرز مشترک ایران و ترکمنستان آب ذخیره کنیم.

 

وی با اشاره به اثرات منفی کاهش سطح آب‌های زیرزمینی علاوه بر نشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها در سطح شهرها اضافه می کند: این امر زمینه‌ساز تغییر کیفیت آب‌های مصرفی و انتقال آب‌های شور به سمت آب‌های شیرین می‌شود.

 

مدیرعامل آب منطقه ای خراسان رضوی اضافه می کند: اندازه گیری های انجام شده در چاه ها و دشت‌های استان نشان می دهد که سطح منابع آب زیرزمینی به طور مرتب در حال افت است.

 

جعفری در مورد پیشروی شوری در دشت های نریمانی، نیشابور و مشهد هشدار داده و یادآور می شود: کاهش مستمر آب دهی چاه ها، چشمه ها و قنات ها، جا به جایی و کف شکنی چاه ها، افت کیفیت آب، پیشروی آب شور و ایجاد محدودیت در مصارف مختلف کشاورزی، صنعتی و شرب از آثار افت سطح آب های زیرزمینی است.

 

وی با تاکید بر مشارکت نهادهای مختلف جامعه بویژه مردم و کشاورزان در مدیریت آب ادامه می دهد: با توجه به این که در حال حاضر تعادل میان عرضه و تقاضا در بحث آب وجود ندارد، باید مصرف آب در بخش های مختلف را مدیریت کرد.

 

کشاورزی، تشنه اصلاح الگوی مصرف

به سبب برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، روند فرونشست دشت‌های استان به ‌رغم هشدارهای سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی  سرعت گرفته است.

 

از این رو برخی از کارشناسان، افت سالانه یک متر آب در دشت های استان را به نوعی بحران تلقی می کنند.

 

از سوی دیگر درحالی 80 درصد آب زیر زمینی استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که مساله اقتصاد آب کشاورزی چندان در برنامه‌های مدیریت بهره‌وری جدی گرفته نشده و همچنان بخش عمده ای از آبیاری اراضی کشاورزی در این استان به صورت سنتی صورت می گیرد.

 

 

این همان موضوعی است که معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی به آن اشاره می کند.

 

علی رضا طاهری هشدار می دهد: با استمرار خشکسالی، در بعضی از دشت‌های این استان تا چند سال آینده حتی آبی برای آشامیدن وجود نخواهد داشت.

 

وی با بیان این که در سال‌های اخیر بحران افت سطح آب زیرزمینی تشدید شده است، می افزاید: در حفظ و حراست از منابع آب زیرزمینی هیچ سازمانی به صورت جدی این شرکت را حمایت نمی کند.

 

وی با بیان این که بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد، اظهار می دارد: راندمان آبیاری در استان حدود 30 درصد است و مابقی هدر می رود.

 

طاهری تنها راه جلوگیری از مصرف بی‌ رویه در این بخش را مدیریت و برنامه ریزی دقیق و همکاری کشاورزان و سازمان جهاد کشاورزی عنوان می کند.

 

معاون حفاظت و بهره برداری آب منطقه ای خراسان رضوی خواستار تشویق کشاورزان به کشت شبه دیم برای کاهش مصرف آب شده و ادامه می دهد: اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی یکی از راهکارهای مهم مقابله با خشکسالی است.

 

در این باره خسرو ملکانی از پژوهشگران حوزه اقتصاد کشاورزی نیز با تاکید بر اصلاح الگوی مصرف در این بخش و مصرف بهینه آب به خبرنگار مهرمی گوید: بسیاری از محصولاتی که در مناطق کم باران کشت  می شود، به آب زیادی نیاز دارند، ضمن این که آبیاری مزارع و اراضی کشاورزی همچنان به شیوه سنتی انجام می شود.

 

وی با بیان این که تنها راه موثر در کاهش مصرف آب اختصاص تسهیلات به بخش کشاورزی برای استفاده از شیوه های نوین در آبیاری است، می افزاید: باید به سراغ کشاورز برویم و با آموزش راه های مصرف بهینه آب، سطح آگاهی آنها را بالا ببریم.

 

وی با بیان این که ترویج کشت محصولات  کم آب ضروری است، اضافه می کند: باید با اتخاذ تمهیدات لازم ضمن استفاده مناسب از منابع و جلوگیری از تبخیر و هدر رفتن آب و پرهیز از آبیاری به شیوه سنتی، از دسترس خارج شدن آب های سطحی نیز جلوگیری کرد.

 

وی با تاکید بر جلوگیری از تبخیر بارندگی‌ها در دشت‌ها با اجرای طرح‌های آبخیزداری در مناطق کوهستانی می افزاید: فعالیت‌های آبخیزداری بحران آب استان را کاهش می‌دهد به طوری که این گونه فعالیت‌ها برای مناطق خشک و نیمه خشک مورد قبول مجامع علمی و پژوهشی قرار گرفته است.

 

مشهد در محاصره نشست زمین

 

در این میان دشت مشهد که از مهمترین دشت های خراسان رضوی به شمار می آید، به دلیل رشد سریع جمعیت همراه با توسعه کشاورزی، استفاده بی رویه ازمنابع آب زیرزمینی و تغذیه کم دشت، با افت سطح آب در دهه اخیر مواجه شده است.

 

این مسئله به حدی گسترش یافته است که در حال حاضر نشست سطح زمین ناشی از افت منابع آب های زیرزمینی در بخش هایی از این دشت به طور محسوس مشاهده می شود.

 

بررسی نقشه ۳۰ ساله دشت مشهد نیز از افت ۵۰ تا ۶۰ متری سطح آب در این کلان شهر خبر می دهد.

 

 

از این رو کارشناسان بر ضرورت کنترل روند برداشت آب های زیرزمینی در مشهد تاکید کرده و هشدار داده اند، اگر روند برداشت ادامه یابد و کنترل نشود بارگذاری ها و تاسیسات و ابنیه شهری در این کلان شهر بزرگ دچار مشکل خواهد شد.

 

این در حالی است که به گفته مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب مشهد، این شهر در افق 1410 بیش از 100 میلیون متر مکعب آب کسری دارد و نیاز آبی مشهد در این سال بیش از400 میلیون متر مکعب بر آورده شده است.

 

چه باید کرد؟

 

اما در شرایطی که گفته می شود چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت از مهمترین عوامل کاهش سطح آب سفره زیرزمینی دشت های خراسان رضوی  به شمار می آید، به نظر می رسد کنترل وضعیت بحرانی دشت های آب استان نیازمند عزم ملی، همدلی و هماهنگی مردم و مسئولان است، چراکه بدون تحقق این امر آینده خوبی در انتظار منابع آبی خراسان رضوی نیست.

 

از سوی دیگرهمانطورکه کارشناسان بارها تاکید کرده اند ب‍ه‌ دل‍ی‍ل‌ ‌آن‍ک‍ه‌ ‌ع‍م‍ده‌ م‍ص‍رف منابع ‌آب‌ در استان در ب‍خ‍ش‌ ک‍ش‍‍اورز‌ی‌ ‌صورت می گیرد،‌ م‍دی‍ریت‌ ص‍ح‍ی‍ح‌ ‌ال‍گ‍و‌ه‍‍ا‌ی‌ ک‍شت‌ و ‌افزای‍ش‌ ب‍‍ه‍ره‌ ور‌ی‌ منابع در این ب‍خ‍ش‌ ضروری به نظر می رسد.

 

در این راستا جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز، پرهیز از فشار بیشتر بر منابع زیر زمینی با توجیه کشاورزان، صرفه جویی و استفاده بهینه از منابع، جلوگیری از هرز رفتن و تبخیر نزولات آسمانی، حذف آبیاری های سنتی و استفاده از تکنولوژی های جدید، استفاده از پساب برای آبیاری مزارع و اراضی کشاورزی، اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری و ساخت سدهای جدید از جمله راهکارهای است که در کنار سایر روش ها می توانند کمک موثری به رفع این بحران نماید.

 

همچنین نباید این نکته را فراموش کرد که مقابله با کم آبی بیش از هر راهکار دیگر نیازمند تمهیداتی است که م‍ت‍ن‍‍اس‍ب‌ ب‍‍ا ت‍‍غ‍ی‍ی‍ر رف‍ت‍‍ار ‌اق‍ل‍ی‍م‍‍ی‌ باید برنامه ریزی و اجرا شود.

..............................

 گزارش: امیر پرورش