یادی از شیخ بهایی/ شیخ‌الاسلام اصفهان از یادها نرود

به گزرش خبرنگار مهر در اصفهان، روز سوم اردیبهشت را به روایتی روز بزرگداشت شیخ بهایی نامیده‌اند تا از این طریق از اقدامات این علامه بزرگ که از او در حدود ۹۵ کتاب و رساله در عرصه‌های سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک بر جای مانده تقدیر شود.

شیخ بهایی آنچنان دارای شخصیتی در خور توجه بود تا در نهایت این ویژگی‌های بارز این علامه در عرصه‌های علمی، ادبی، اخلاق و پارسای او در نهایت سبب شد تا بهاءالدین محمد بن حسین عاملی سبب شد تا وی از ۴۳ سالگی لقب "شیخ‌الاسلام اصفهان" را عهده دار شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (در ۱۰۰۶ قمری)، از ۵۳ سالگی تا آخر عمر این منصب را عهده دار باشد.

وی که در طراحی و مباحث علمی بسیاری از آثار تاریخی اصفهان نقش داشته در نهایت در کنار یک تیم طراحی متشکل از معماران و هنرمندان و مهندسینی چون استاد علی اکبر بنای اصفهانی، استاد باقر بنا، محمد ابن استاد حسین بنای اصفهانی و استاد نائینی توانست آثار بی‌نظیری را خلق کند.

گرمابه شیخ بهایی

این گرمابه که یکی از شاهکارهای معماری ایران به شمار می‌رود، حمام شیخ بهایی یکی از شاهکارهای معماری ایران و جهان است که در سال 1065 با مهندسی شیخ بهایی ساخته شده است، سیستم گرمایی این حمام با استفاده از قوانین فیزیک و شیمی در عین سادگی ظاهری بسیار پیچیده و اسرار آمیز است.

آب حمام با سیستم " دم و گاز" یعنی از گاز متان فاضلاب مسجد جامعه و چکیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی که در مجاورت حمام قرار دارد با یک شمع روشن به مدت طولانی گرم می مانده است و حتی تا چندی پیش شمع این حمام روشن بوده است.

وضعیت کنونی حمام شیخ بهایی

حمام شیخ بهایی، تا چندی پیش محل دفن زباله‌ها بود و دیگر ویرانه‌ای از آن باقی نمانده بود که با تغییر مدیریت سازمان میراث فرهنگی و در بازتاب گزارش خبری مهر وضعیت کنونی این حمام نسبت به گذشته بهتر شده اما همچنان این بنای زیبای تاریخی که در نوع خود از لحاظ معماری بی‌نظیر است نیازمند توجه بیشتری است تا مرمت‌های باقی‌مانده آن نیز به اتمام برسد و از لحاظ کاربری این گنجینه اسرار به موزه‌ای بی‌نظیر تبدیل شود تا جهانیان و گردشگرانی که به اصفهان سفر می‌کنند از نزدیک با این بنای زیبای تاریخی آشنا شوند.

میدان نقش جهان

این میدان که هم اکنون در فهرست آثار جهانی نیز به ثبت رسیده نیز خود دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که باید به این موضوع توجه داشت چرا که هنوز پس از گذشت 400 سال از عظمت و جلایی خاص برخوردار است که وقتی پا به این میدان می‌گذاری از لحاظ نوع معماری و مهندسی این بنا احساس غرور می‌کنی چرا که خود گواهی دهنده عظمت دید و مهندسی ایرانیان است.

در چهارسوی میدان نقش جهان، چهار ساختار اساسی احداث شده است که "کاخ عالی قاپو"دولتخانه و جایگاه حکمرانی امپراطور، "بازار قیصریه" به عنوان جایگاه تمرکز اقتصاد و مکانی که مردم از آن امرار معاش می‌کردند، "مسجد شیخ لطف الله" به عنوان جایگاه مذهبی حکومتی (شیعه) و" مسجد جامع عباسی" که جایگاه تبلور قدرت اجتماعی و مردمی از بناهای شاخصی به شمار می‌روند که در چهار سوی این میدان تاریخی قرار گرفته است.

علاوه بر آن میدان نقش جهان جایگاهی برای اجرای مراسم و آیین‌ها و تشریفات، اعیاد ملی و مذهبی، بازی‌ها و ... به شمار می‌رفت.

در هر صورت میدان نقش جهان هنوز پس از گذشت این مدت زمان طولانی همچنان مورد توجه است، چنانچه مراسم عبادی و سیاسی جمعه در این میدان برگزار می‌شود و مردم نیز برای تفرج به آن سفر می‌کنند.

وضعیت کنونی میدان نقش جهان

میدان نقش جهان که با جزات می‌توان گفت یکی از زیباترین میدان‌های جهان به شمار می‌رود در حال حاضر به سبب تردد وسائل نقلیه باید بازبینی شود چرا که این تردد خودروها در نهایت می‌تواند به عنوان آفتی برای این میدان زیبای تاریخی باشد.

همچنین، نصب تابلوهای متنوع در میدان تاریخی نقش جهان که هر یک با سبک و نمای خاص نصب شده از جذابیتهای تاریخی این میدان تاریخی می‌کاهد و اصالت تاریخی میدان را نوعی زیر سوال برده است.

علاوه بر این از دیگر موارد آزار دهنده‌ای که باید به آن توجه داشت و نوع سایه بانهایی که در این میدان بر سر در هر مغازه‌ای نصب شده ارتباطی با هویت تاریخی میدان ندارد.

علاوه بر آن تا چندی پیش برج جهان نما نیز از جمله افتهای این بنای تاریخی بود که خوشبختانه با همت استاندار اصفهان و پیگیری‌های یونسکو و سازمان میراث فرهنگی این برج تعدیل شد.

مسجد امام

مسجد امام اصفهان نیز خود دارای جذابیتهای خاصی است که در خور توجه است چنانچه میدان نقش جهان به دلایل اقلیمی اصفهان که شمال غرب و جنوب شرق است و به سبب همخوانی با راههای تاریخی، در راستای محور قبله نیست، اما برای مسجد مهم است که در راستای محور قبله باشد به همین سبب در مسجد امام از لحاظ معماری ابتدا وارد یک مکان جلوخوان شده و بعد وارد سر در و بعد وارد هشتی می‌شویم که در این قسمت یک چرخش داریم که انطباق محور تاریخی اصفهان با محور قبله در این بخش صورت می‌گیرد.

همچنین در گنبد خانه این مسجد که بسیار شاخص است، یک محراب سنگی و در کنار آن یک منبر وجود دارد که بر اساس اعتقاد ایرانی‌ها که در آن زمان شیعه بوده‌اند 12 پله دارد، در این گنبد خانه بی‌نظیر، صداهای کثیر به هم می‌رسند و در واقع هر چیزی در این مسجد هم جنبه نمادین و هم جنبه عملکردی دارد.

وضعیت کنونی مسجد

مسجد امام هر چند که هم اکنون نیز دارای جذابیهای خاصی است اما می‌طلبد تا در خصوص وضعیت این بنای زیبای تاریخی توجه‌خاصی را داشت چرا که هم اکنون، کوچه‌های اطراف مسجد جامع عباسی از سطح بالاتری نسبت به مسجد برخوردار هستند، و این امر سبب ورود نم به این مسجد می‌شود و اجازه نفس کشیدن به این مسجد نمی‌دهند و به همین سبب که پس از گذشت یک دوره زمانی نم زدگی مجددا در مسجد بارز می‌شود و باید این مسئله را درست رفع کرد.

همچنین وضعیت کاشی های مسجد امام نیز از دیگر موضوعاتی است که باید به آن توجه داشت، هر چند که دستگاه‌های متولی در بازتاب گزارش خبری مهر که چندی پیش منتشر شد پاسخی مثبت به آن دادند و هم اکنون در حال پیگری و بهبود وضعیت موجود هستند اما این موضوع باید با شدت و توجه بیشتری انجام شود.

بازار قیصریه وضعیت کنونی

این بازار نیز خود مجموعه‌ای بی نظیر به شمار می‌رود که باید نسبت به آن توجه‌ای ویژه داشت چرا که در بازسازی‌های اخیر این بازار که نمادی از تاریخ کشور و مایه مباهات کشورمان است بسیاری از اصول تاریخی آن لحاظ نشده، چنانچه در این بازسازی‌ها بیشتر نیازهای فروشندگان لحاظ شده تا نیاز تاریخی کشور و این بنای تاریخی از هویت اصلی خود فاصله بگیرد.

همچنین از دیگر موضوعاتی باید به آن توجه داشت این است که هم اکنون وضعیت ایمنی این بازار تاریخی در وضعیت مناسبی نیست و باید نسبت به آن همتی دو چندان داشت، چرا که با توجه به نوع بافت این بازار باید هر لحظه در انتظار یک آتش‌سوزی در آن بود، در این خصوص می‌توان به آتش سوزی یکی از مغازه‌های بازار دوات‌گرها که در مجاورت بازار قیصریه و در کنار حمام تاریخی شاهزادگان است که نزدیک به یک ماه پیش اتفاق افتاد اشاره کرد که نزدیک به چند ساعت مراحل خاموش کردن این مغازه به درازا انجامید.

دود برخواسته از آتش سوزی این مغازه به حدی بود که بسیاری از مردم را به وحشت انداخته بود، فرمانده عملیات حریق این حادثه می‌گوید: صاحب مغازه با روشن کردن گاز پیک نیک و بی احتیاطی باعث بروز این اتفاق شد و از آنجا که در داخل زیر زمین مقدار زیادی کارتن، مقوا و مواد قابل اشتعال وجود داشت، آتش در مسیر خطرناکی افتاد.

مدرسه چهارباغ

این مدرسه آخرین بنای باشکوه دوران صفوی در اصفهان است که برای تدریس به طلاب علوم دینی در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجری قمری ساخته شده است.

مدرسه چهارباغ فقط نمایشگاهی از کاشی‌های رنگارنگ نصف جهان نیست، در این مدرسه انواع هنرهای مردم اصفهان از قلمزنی، زرگری، معماری، انواع هنرهای مرتبط با چوب، سنگتراشی، خوشنویسی، رنگرزی، طلاکاری و نقره کاری در هم پیچیده و در هم‌نوایی طلا و نقره، چشمان مشتاق سال‌هاست که ربوده می‌شود. درب اصلی مدرسه، نمونه بارزی از درب‌های نفیس است که با طلا و نقره تزیین شده است، در برخی تزیینات دیگر هم طلا و نقره به چشم می‌آید.

وضعیت کنونی مدرسه چهارباغ

مرمت کاشی‌های این مدرسه از موضوعاتی است که باید نسبت به آن توجه داشت چرا که هم اکنون نیازمند توجه بیشتری است.

یکی از آفتهای اصلی موجود برای مرمت این بنای تاریخی چند مدیریتی بودن آن ست زیرا در نهایت برخی تنها استفاده از بنا و موقو‌فه‌های بنا را حق خود می‌دانند و از طرف دیگر سازمان میراث فرهنگی را تنها به عنوان یک سپر حفاظتی از این بنا تلقی می‌کنند که موضوع یکی از آفتهای ابنیه تاریخی در اصفهان است.

از دیگر نکاتی که اکنون مدرسه چهارباغ از آن رنج می‌برد نم حاکم بر دیواره‌های این بنای زیبای تاریخی است که تاکنون اقدام خاصی در این رابطه انجام نشده است و بی‌توجهی به این نم نیز می‌تواند تخریب این بنای تاریخی را به مرور زمان به همراه داشته باشد.

تقسیم آب زاینده‌رود

شیخ‌بهایی درزمان سلطنت شاه طهماسب صفوی، سندی برای مدیریت تقسیم آب زاینده‌رود تنظیم کرد که به "طومار شیخ بهایی" معروف است.

براساس این سند سال به360 روز، و برنامه استفاده از آب به دو فصل مشخص تقسیم شده است. طبق طومار شیخ بهایی فصل سیلابی، که 195 روز بود، از اول آذر هر سال آغاز و تا 15خرداد سال بعد ادامه داشت و فصل جریان عادی، که 165روز بود، از 16 خرداد تا اول آذر همان سال بود.

شیخ بهایی در پی پیدا کردن راه علاجی برای تقسیم عادلانه این آب، به تنظیم طومار تقسیم آب زاینده‌رود پرداخت و کل آن را به 33 سهم و 275 سهم جزئی‌تر تقسیم و آن را با طراحی 13 نهر توزیع کرد. ‌استفاده و برداشت از آب زاینده‌رود در زمانی که استفاده زراعی ندارد، آزاد است ولی در زمان نیاز و کم‌آبی، به صورت سهم‌بندی تقسیم می‌شود.‌

طومار شیخ‌بهایی به مشکلات تقسیم آب زاینده رود پایان داد و در تقسیم‌بندی مناسب آب به قدری مشهور شد که مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی پیشنهاد الگوی مدیریت آب را در چارچوب "طومار شیخ‌بهایی" مورد مطالعه و بررسی قرار داد.

در قسمتی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آمده است: پس از تصویب و اجرای طومار، مطالعات و تلاش‌هایی از سوی شیخ بهایی، در زمینه ایجاد تونل کوهرنگ انجام شده که در نزدیکی محل احداث تونل اول کوهرنگ آثار این تلاش‌ها هم‌اکنون مشاهده می‌شود که این اقدام نیز باید در تداوم راهبرد مدیریت تقاضا در آن دوره ارزیابی شود.
مرکز پژوهشها این طومار را قانون آبی منصفانه، عادلانه و بر بنیادی منطقی استوار دانست که مبنای تقسیم آب زاینده‌رود شده و بیش از آنکه واجد خصوصیات فنی باشد در زمینه‌های حقوق آب و توجه و تنظیم قواعد اجتماعی، بهره‌برداری از آب‌های سطحی و ایجاد ساختار برای آب بران حائز اهمیت بوده است.

در هر صورت شیخ بهایی اقدامات قابل توجه دیگری نیز در اصفهان دارد که بیان آن به درازا خواهد انجامید اما باید برای حراست بیشتر از ابنیه تاریخی همتی دو چندان داشت هر چند که سازمان میراث فرهنگی اخیرا در اصفهان اقدامات قابل توجهی را به انجام رسانده است اما باید این حراست دو چندان شود و دیگر دستگاههای استان اصفهان نیز به یاری این سازمان آمده تا بتوان از این ابنیه تاریخی حراستی بیشتر داشت.

 ...............................

گزارش: محمد قاسمی