کابوس آندره گدار؛ مدیران نابلد میراث‌دار موزه ملی ایران

به گزارش خبرنگار مهر، موزه ملی ایران به عنوان دومین مخزن مالی مهم کشور و بزرگترین موزه باستان شناسی و تاریخ ایران از زمانی که آندره گدار، باستان شناس فرانسوی، در سال 1316 شمسی بنیان آن را نهاد تا کنون 17 مدیر به خود دیده است. مدیرانی که بیشتر از چهره های شاخص علمی و آشنا به حوزه میراث فرهنگی و باستان شناسی بوده اند.

همچنین شاید فقط حجم، تنوع و کیفیت آثار موجود در گنجینه ملی کشور که جز یکی از چند موزه بزرگ جهان به شمار می آید، تنها دلیلی باشد بر اینکه طی سالهای اخیر موضوع اداره این موزه و تصمیم گیری درباره مدیریت و اتفاقات آن همیشه واکنشهای مختلفی را در بر داشته باشد.

این گزارش نگاهی دارد به سیر تحول مدیریت موزه ملی و اشاره به برخی از فعالیتها و سوابق کاری مدیران آن.

آندره گدار باستان‌شناس فرانسوی بود که در اوایل دوره پهلوی وارد ایران شد و به استخدام دولت ایران درآمد. مسئولیت‌های او نظیر مدیر اداره عتیقات (باستانشناسی و موزه)، فعالیتهای پژوهشی و شناسایی و ثبت آثار فرهنگی ایران، انتشار نشریه باستان‌شناسی، بنیان‌گذاری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، ریاست و استادی همین دانشکده، وی را مهم‌ترین شخصیت خارجی معماری دوره پهلوی اول قرار داد که نزدیک به ربع قرن در ایران حضور داشت. بنابراین نخستین مدیر موزه ملی ایران را می توان بنیانگذار این موزه دانست.

اما نخستین ایرانی که به ریاست مدیریت کل اداره باستان شناسی ایران بعد از گدار رسید، سید محمد تقی مصطفوی بود. باستان شناس علم حقوق و متخصص باستان شناسی هخامنشی و عهد سلجوقی که تالیفات بسیاری در زمینه تاریخ فرهنگ باستان شناسی در ایران مانند اقلیم پارس، امانت داری خاک، هگمتانه و غیره داشته است.

اما سومین مدیر موزه ملی ایران بعد از مصطفوی، علی حاکمی بود که او نیز یکی از باستان شناسان خبره عصر خود به حساب می آمد که سابقه فعالیت در بخش تاریخی موزه ایران باستان و راه اندازی چندین موزه در شهرستانها و همکاری با هیاتهای کاوش تنها بخشی از اقدامات او بود. 

مرحوم عزت الله نگهبان پدر باستان شناسی ایران، از جمله مدیران بعدی موزه ملی بود که همواره از او به عنوان یکی از سرسخت ترین مدافعان برنامه های منظم کردن فعالیت های مربوط به باستان شناسی و دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران یاد می شود.

پیرمردی که بیشترین میزان طلا را در حفاریهای باستان‌شناسی ایران به دست آورده بود در اواخر عمر خود با بیماری آلزایمر دست و پنجه نرم می‌کرد.

اما مدیران بعدی موزه ملی ایران نیز مانند عبدالحسین شهیدزاده، فیروز باقرزاده، محمد یوسف کیانی هر کدام با دکترای باستان شناسی یا تجربه کاوش در محوطه های باستان شناسی را داشتند و یا به انتشار کتاب و مقالاتی در این زمینه پرداخته اند از جمله سیف‌الله کامبخش‌فرد که دارای مدرک‌ کارشناسی‌ ارشد باستان‌شناسی‌ از دانشگاه‌ تهران‌ بود و عضویت در بخش‌ ماقبل‌ تاریخ‌ موزه‌ ایران‌ باستان، معاونت‌ و دستیاری‌ دکتر عزت‌الله نگهبان‌ در اداره‌ موسسه‌ باستان‌شناسی‌ دانشگاه‌ تهران، ریاست‌ اداره‌ آرشیو فنی‌ موزه‌ ایران‌ باستان‌ و کارشناس‌ مسؤ‌ول‌ باستان‌شناسی‌ در مرکز باستان‌شناسی‌ ایران‌ تنها گوشه ای از فعالیتهای او به شمار می آید.

همچنین از سوابق‌ پژوهشهای میدانی وی می توان به فعالیت در‌ کاوشهای‌ مارلیک، چراغعلی تپه در گیلان‌، بررسی باستان شناسی محوطه های پیلاقلعه‌، زینب‌ بیجار، دوره‌ بیجار، و ... اشاره کرد.

متاسفانه بعد از استاد کامبخش فرد، موزه ملی مدت کوتاهی مدیری به خود دید که اگر چه از او به عنوان امین اموال نیز یاد می شد اما در سال 1377 به جرم تخریب اموال ملی به پرداخت عین المال محکوم و راهی زندان شد.

بنابراین پس از نصرت الله معتمدی،  رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، غلامرضا معصومی  راعهده دار ریاست موزه ملی ایران کرد. او نیز مانند مدیران قبلی این موزه دارای تحصیلات باستان شناسی و انتشار کتابهایی از جمله سیراف یا بندر طاهری، تاریخچه علم باستان شناسی، دفتر نخست از دایره المعارف اساطیر جهان و ... بود.

اما جلیل گلشن نیز از جمله مدیرانی بود که برای ساماندهی و بازگشایی بخشهایی از موزه که تعطیل یا در حال مرمت بود تلاش کرد و پیگیری پرونده ثبت آثار ایرانی در فهرست میراث جهان را در دست گرفت.

احمد تهرانی مقدم نیز در دوره فعالیت خود زمینه ساخت و راه اندازی موزه دوران اسلامی را مهیا کرد و محمدرضا کارگر هم که دانش آموخته باستان شناسی بود، عقد پیمان نامه با موزه های بزرگ جهان را پیگیری کرد.

اما در این میان پس از چندین دوره مدیریت باستان شناسان در موزه ملی ایران، انتخاب مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی برای این سمت باعث شد تا فعالان میراث فرهنگی عملکرد سازمان میراث فرهنگی را در باب انتخاب مدیران غیر متخصص نقد کنند چرا که محمدرضا مهراندیش، فارغ التحصیل کارشناسی ادبیات از دانشگاه علامه بود و به گفته خودش پیش از این تنها سه بار به موزه ملی ایران آمده بود!

انتخاب آزاده اردکانی مدیر بعدی موزه ملی ایران هم با حاشیه های زیادی رو به رو شد. او مدرک لیسانس میکروب شناسی از دانشگاه آزاد اسلامی دارد و در کارنامه کاری خود سابقه 20 روزه معاونت مهراندیش، دبیر بخش بین الملل سایت اطلاع رسانی میراث آریا و سردبیر نشریه پارسه را دارد به همین دلیل باستان شناسانی مانند مهدی رهبر در این باره به خبرنگار مهر گفت: کسی که مدیر موزه می شود باید عرق باستان شناسی هم داشته باشد اما زمانی که یک غیرمتخصص مدیر مهمترین موزه کشورمان می شود، دنیا به ما می خندند!

وی ادامه داد: اگر کسی تخصص لازم را در حوزه کاری خود نداشته باشد چطور می تواند بداند کمبودها چیست؟

اما در پی انتقادهایی که به انتخاب مدیر موزه ملی ایران گرفته شد، آزاده اردکانی واکنش نشان داد و با تاکید بر اینکه مدیریت موزه ملی تخصص نمی خواهد گفت: موزه ملی ایران یک پژوهشکده نیست که مدیریت آن نیاز به تخصص خاصی داشته باشد. در این خصوص حتی مدتی پیش با یکی از رؤسای موزه کشورهای خارجی نشستی داشتم، وی نیز به من گفت در این رشته تخصصی ندارم، ولی بحث‌های رسانه‌ای در خصوص مدرک شما را شنیده‌ام. خوب ببینید این حاشیه‌ها تا کجا بازتاب داشته است!

اردکانی در دفاع از انتصاب خود تا آنجا پیش رفت که مدعی شد، مدیریت‌های تخصصی آسیب‌هایی نیز به همراه دارد و موزه ملی را از اهداف خود دور می‌کند.

وی توضیح داد: اگر کسی در رشته خاصی مانند باستان شناسی تحصیلات داشته باشد، به هر صورت اهداف کلان موزه را به آن سمت جهت می‌دهد و بخشهای دیگر مورد غفلت واقع می‌شود و اعتبار علمی موزه از بین می‌رود.