"گهواره" کرمانشاه؛ مهد تنبورسازی با شهرتی جهانی

به گزارش خبرنگار مهر در کرمانشاه، ساز "تنبور" قدیمی ترین ساز مضرابی ایران است که با توجه به نقوش سنگی به جا مانده، حکایت از قدمتی چند هزار ساله دارد.  

تنبور یکى از پرطرفدارترین و پرمخاطب ترین سازهاى موسیقى نواحى ایران است و حوزه اصلى رواج این ساز استان کرمانشاه و دو منطقه صحنه و گهواره است.

جذابیت این ساز، به دلیل ماهیت اجراى مقام ها و جنبه عرفانى و معنوى به تدریج پا را از دایره ایران فراتر برده و در اروپا و آمریکا نیز، به این ساز و اجراى آن توجه و رویکرد فراوان شده است.

موسیقى اجراشده به وسیله این ساز شامل مقام هاى حقانى و کلام هاى مذهبى، مقام هاى باستانى و سرانجام مقام هاى مجلسى و مجازى است.

ساز تنبور قدیمی ترین ساز مضرابی و مقید ایرانی است که با توجه به نقوش سنگی به جا مانده، حکایت از قدمتی چند هزار ساله دارد.

نخستین مکتوب و مستند مربوط به آن، کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی است، فیلسوف، دانشمند و موسیقیدان عصر سامانیان با دقتی تحسین برانگیز تمام زیر و بم این ساز را کاویده و در بخش سازشناسی، کتابی را برایمان به یادگار نهاده است.

فارابی در موسیقی الکبیر از دو نمونه تنبور مهم و رایج زمانه خویش نام می برد، نخست تنبور بغدادی با کاسه ای کوچک و دیگر از تنبور خراسانی یاد می کند. امروزه تنبور خراسانی با همان ویژگی های مکتوب فارابی یافت می شود، چه از حیث ابعاد و اندازه ها و چه از نظر پرده بندی، اما تکلیف تنبور بغدادی به درستی برایمان روشن نیست، شاید تنبور رایج در کرمانشاه با کاسه ای کوچکتر از نوع خراسانی بازمانده همان تنبور بغداد باشد.

تنبور خراسانی امروزه دیگر بدین نام خوانده نمی شود، بنابر ظاهر ساده و بی تکلفش، آن را دوتار می نامند زیرا تنها از دو عدد تار (سیم) بهره می برد. همچنین تنبور کرمانشاه را دوتار نمی خوانند، گویا به دلیل تضاد این عنوان با وضع موجود آن باشد، تنبور امروز کرمانشاه دارای سه عدد تار (سیم) است.

تنبور دارای شکمی گلابی و دسته ای دراز است که بر روی آن از 10 تا 15 پرده بسته می شود، رویه جلویی شکم چوبی است، دسته این ساز مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر در حقیقت، ادامه دسته است که بر روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک دو گوشی کار گذارده شده که سیم ها به دور آنها پیچیده می شوند.

چنانکه در تاریخ موسیقی ایرانی نوشته شده در قدیم سازی به نام تنبور وجود داشته و از آن انواع مختلفی ذکر کرده اند، مثلاً گفته شده که فارابی تئوری دان مشهور موسیقی ایران، تنبور بغدادی و تنبور خراسان را دستان بندی کرده است.

تنبورسازی با قدمت شش هزار سال

 تنبور یکی از سازهای  باستانی و عرفانی ایران زمین است که بیشتر در نواحی غرب و شرق ایران رایج است. از قرائن و شواهد تاریخی و یافته های باستان شناسی بر می آید که این ساز قدمتی شش هزار ساله دارد و مهم ترین سند تاریخی در اثبات ادعای مذکور، مجسمه ای است که در حین حفاری در حوالی مقبره حضرت دانیال نبی واقع در شوش، به دست آمده و این مجسمه نشانگر دو مرد نوازنده است که در دست یکی از آنها تنبور قابل تشخیص است و قدمت این اثر به قبل از ظهور حضرت موسی(ع) یعنی به سه الی چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد.

یکی دیگر از قدیمی ترین نشانه هایی که از این ساز در دست است، سازهایی است که در تپه بنی یونس و کیون جیک واقع در حوالی شهر موصل بر روی دیوار ترسیم شده اند.

از تنبور به سه‌تار باستانی ایرانیان تعبیر شده‌است که در زمان ساسانیان (خسرو پرویز) و قبل از آن هم به کار نواختن می‌آمده، تنبور، ساز نوازندگانی ایرانیان محسوب می‌شده و ابن خرداد به آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلم را با تنبورها درست شمرده، می‌گوید ایرانیان تنبور را برتر از دیگر سازها دانسته، می‌نوازند.

تنبور در نوشته‌های به شکل سازی کامل و مناسب برای همراهی با آواز معرفی گردیده و از آن به عود دسته بلند ایرانی تعبیر شده‌است.

هرچند نمی توان با دقت و یقین زمان اختراع این ساز را تعیین کرد ، اما به صراحت می توان گفت که ساختن و نواختن تنبور به قرن ها پیش از ظهور اسلام بر می گردد به طوری محققین معتقدند که اکثر سازهای زهی ، از این ساز کهن مشتق شده اند و "هلمهلتز" محقق آلمانی در این زمینه می گوید:"پرده بندی تنبور ، پایه و اساس موسیقی ایرانی بوده که در زمان ساسانیان شکل گرفته و بی سبب نیست که این ساز را پدر"تار" نامیده اند".

تنبور در زمان اشکانیان و ساسانیان از جایگاه رفیعی برخوردار بود، پس از پیدایش اسلام نیز این ساز در زمره سازهای مورد تحقیق از سوی دانشمندان اسلامی و نیز مورد توجه شاعران بزرگی چون مولوی و منوچهری دامغانی بوده است.

ساز اساسی در تک نوازی و هم نوازی در استان کرمانشاه است

تنبور رایج در منطقه غرب ایران و عراق، تنبور تیسفونی نامیده می شود که دارای کاسه ای گلابی شکل، دسته ای بلند و 12 تا 14 پرده است و در مناطق مختلف استان کرمانشاه از جمله شهر کرمانشاه، کرند غرب، گهواره، صحنه ، ماهیدشت، دینور و ... و برخی روستاهای همدان و اسدآباد و نهاوند رایج است.

در حال حاضر تنبور در استان کرمانشاه، ساز اساسی در تک نوازی و هم نوازی است.

با اینکه تک نوازی را بهترین جلوه هنری تنبورنوازی دانسته اند، نواختن سازهای دیگری از قبیل دوزله و تنبک و دف و کمانچه همراه تنبور در سنّت موسیقایی منطقه کرمانشاه، طبیعی و جا افتاده است،. با این حال، مقامهای تنبور مختص به خود آن است و مراد از "مقام " گاهی نشانه ساختاری مقامی است که قادر است اشکال گوناگون و آهنگهای کمابیش ثابتی را تولید کند .

از معروفترین مقامهای تنبورنوازی می توان از: شیخ امیری، سَحَری، عابدینی، باباکاوسی، ساروخانی، چپی، طرز، قه طار (قطار)، شاه خوشین، جلو شاهی، فه تاح پاشایی (فتاح پاشایی ) و هَل پَرِگه نام برد. برخی ازاین مقام ها اساساً برای تنبور ساخته و پرداخته شده و برخی دیگر از قطعاتی گرفته شده است که با سرنا یا سازی دیگر نواخته می شود.

می توان ادعا کرد که بدون این ساز ، موسیقی عرفانی این مناطق هیچ گاه معنای کاملی ندارد و همین امر چنان قداستی بدان بخشیده که در برخی مناطق بدون داشتن وضو آن را نمی نوازند و نوازندگان آن از گزیدگان قوم بوده و دارای ارزشی معنوی در بین مردم می باشند.

معاون صنایع دستی استان کرمانشاه، در خصوص تولید این ساز در منطقه گهواره  می گوید: ساز تنبور در منطقه گهواره به شیوه ای حرفه ای ساخته می‌شود که شهرت جهانی دارد.

نصرت الله سپهر افزود: باید با توجه به وجود این استعداد در منطقه بر روی این هنر سرمایه گذاری صورت گیرد و بعنوان یکی از صنایع دستی استان و منطقه گهواره بیشتر مورد توجه واقع شود.

وی با اشاره به لزوم توسعه آموزش ساخت تنبور گفت: باید نسبت به برگزاری کلاس های آموزشی جهت توسعه صنایع دستی گهواره بویژه تنبورسازی اقدام شود.

معاون صنایع دستی استان کرمانشاه خاطرنشان کرد: شهر گهواره به عنوان شهر سیب معروف است و از جاذبه‌های توریستی و طبیعی، چشمه سارها، دره ها، ارتفاعات دالاهو و باغ‌های چشم‌نواز برخوردار است که جاذبه‌های طبیعی این شهر نیز می‌تواند ابزاری برای نشان دادن توانمندی‌های صنایع دستی آن باشد.