"عقل" فعال است نه منفعل

به گزارش خبرنگار مهر، در ادامه مجموعه نشستهای گروه فلسفه غرب مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، دکتر کریم مجتهدی در روز چهارشنبه، 14 اردیبهشت درباره "روش‌شناسی استعلایی کانت" سخنرانی کرد.

عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه تهران در آغاز با اشاره به اینکه من از فلسفه طرفداری نمی‌کنم چرا که فلسفه فقط یک لفظ است، گفت: می‌خواهم از تفکر طرفداری کنم. هیچ رشته‌ای نمی‌تواند بدون تفکر راه به جایی ببرد. به نظر من حق زندگی‌ کردن که برای هر انسانی مسلم است، باید همراه با حق دانستن باشد.

وی افزود: انسان باید سرش را بلند کند و بگوید دانستن حق من است. من حتی فکر می‌کنم که دانستن اولویت بیشتری دارد چرا که دانستن همت روح انسان است.

مجتهدی در ادامه ضمن بیان این نکته که عقربه ذهنی فلاسفه قرون وسطی میان عقل و وحی حرکت می‌کرد، سخنانش را پی گرفت و یادآور شد: فیلسوفان بعد از قرون وسطی به موضوعات دیگری چون فیزیک، اخلاق و علوم گوناگون نیز توجه کردند. به همین دلیل هم بود که یک قطب عقربه ذهنی کانت، نیوتون بود و وی به نیوتون و علم جدید توجهی ویژه داشت. در واقع عصر روشنگری در طراز اول عصری نیوتونی است که با اصل قرار دادن او، دایرة‌المعارف هم نوشته می‌شود.

مؤلف کتاب "فلسفه نقادی کانت" افزود: کتاب اول فلسفه نقادی کانت در سال 1781 میلادی منتشر شد که فصل آخر آن به موضوع روش‌شناسی استعلایی اختصاص دارد. اما باید پرسید که منظور از این روش‌شناسی چیست. کانت می‌گوید ما در عصری هستیم که همه درباره علم توافق ذهنی دارند اما باید بررسی کرد که چرا در حالی که چنین توافقی به عنوان مثال در فیزیک وجود دارد، در مسائل مابعدالطبیعه چنین نیست.

وی با طرح این پرسش که چه چیزی در فیزیک و طبیعیات هست که در مابعدالطبیعه نیست، یادآور شد: کانت می‌خواهد از این راه شناسایی انسان را با روش استعلایی تحلیل کند. روش استعلایی یعنی فهمیدن شرایط ماتقدمی که علم را معتبر می‌کند ولی مابعدالطبیعه را معتبر نمی‌کند.

مؤلف کتاب "فلسفه و تجدد" با اشاره به اینکه ما جهان خارجی را با داده‌های حسی، به واسطه زمان و مکان می‌شناسیم، تصریح کرد: زمان و مکان شرایط ماتقدم حسی است و مقولات شرایط ماتقدم فاهمه‌اند. کانت می‌گوید بدون داده‌های حسی فاهمه بی‌محتواست و بدون مقولات فاهمه حس نابیناست. وی سپس نشان می‌دهد که این حوزه، محدوده فیزیک نیوتونی است و تمام مقولات ذهنی کانت نیز با فیزیک نیوتون مطابقت دارند.

وی در ادامه با تأکید بر اینکه فیزیک نیوتون قادر نیست در فوق فیزیک نیوتون جوابی دهد، گفت: فیزیک نیوتون در مسائل مابعدالطبیعی، اخلاق و هنر کمیتش لنگ است. درواقع در عین حال که ما این عالم را به واسطه حس تجربه می‌کنیم اما باید توجه داشت که خود عقل هم منفعل نیست. عقل، فعال و سازنده است. تمام فلاسفه بزرگ عقل مسلک هم بر این نکته تأکید دارند که عقل فعال است و نه منفعل.

این استاد دانشگاه افزود: اینکه ما چگونه نظریه‌پردازی می‌کنیم بحثی است که کانت به آن می‌پردازد. کانت می گوید عقل ضوابطی دارد که می‌شود آن را شناخت. اولین ضابطه عقل انضباط آن است. عقل محضی هم که کانت می‌گوید به این معناست که این عقل از هر گونه حشو و زائدی مبراست و بنابراین عقل محض، عقل منضبط است و در واقع باید گفت که عقل بدون نظم و روش، عقل محض نخواهد بود.

مجتهدی دومین ویژگی عقل را قانونمند بودن آن و سومین ویژگی را ساختار معمارگونه عقل عنوان و تصریح کرد: در  ساختار معمارگونه بخشهای مختلف در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و طبقات پایینتر محکمتر از طبقات بالاتر هستند. در نهایت آخرین ویژگی عقل از نظر کانت تاریخ‌مند بودن آن است.