"اوروشلوخ" در آذربایجان شرقی/"قاباخلاما" سنت پیشواز از رمضان

به گزارش خبرنگار مهر، اعمال و عبادات ماه رمضان از مناسبتهای مهم اسلامی است که پس از ورود به ایران با فرهنگ بومی مردم عجین شده است.

در ایران در طول ماه رمضان همه مردم مسلمان روزه می گیرند و حتی کودکان و افراد مسن یا بیمار که به حکم شرع از روزه داری منع شده اند نیز با خودداری از خوردن و آشامیدن در ملاء عام و رعایت حال هموطنان روزه دار حرمت این ماه عزیز را به جای می آورند.

این همخوانی و یکرنگی در روزه داری و احترام به حکم شرع درمناطق مختلف کشور با فرهنگها و آداب مختلف اجرا می‌شود.

این آداب در نحوه استقبال از این ماه پربرکت، نحوه برپایی آن، آداب سحر و افطار، اطعام دادن، عبادات و مناجات مخصوص این ماه متفاوت و جالب توجه است.

اعمال ویژه رمضان در آذربایجان

در آذربایجان کلمه "اروج" یا "اروش" به زبان ترکی عبارتی است که به مفهوم روزه و روزه داری و برای اسامی مردانه نیز استفاده می شود.

در این میان آنچه که در میان اجرای اعمال عبادی و شرعی رمضان در رفتارها و کنش روزمره مردم بیشتر به چشم می‌خورد تغییر رفتار و منش آنها و سیل دعوت به افطارها است.

برگزاری مراسم افطاری در رمضان در میان مردم آذربایجان از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است، همچنین چیدن سفره های ویژه افطار در میان خانواده های ترک زبان ارج و قرب خاصی دارد.

افطاری

به طور معمول جوانترها طی روزهای اول رمضان میهمان بزرگترها و سفره های پدر و مادرهایشان هستند اما مراسم افطاردهی در آذربایجان شرقی از هفته دوم ماه رمضان مرسوم است و معمولا افراد فامیل و همچنین فقرا را به مراسم افطاری دعوت می‌کنند.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، در رابطه با رسوم رمضان در منطقه با تاکید بر اینکه فطاری دادن یکی از رسوم ویژه رمضان در این استان و به ویژه اینکه این رسم در تبریز از رونق بسیاری برخوردار است، می گوید: میهمانی افطار با دعوت قبلی مرسوم است به طوری که امروزه دعوت میهمانان از اواسط ماه شعبان آغاز می‌شود، در برخی از خانواده‌های پرجمعیت وضعیت به گونه‌ای است که به غیر از یکی دو روز، اعضای یک خانواده تمام افطاری‌های ماه مبارک رمضان را در منازل دوست و فامیل مهمان هستند.

ماه رمضان در آذربایجان، هنوز هم ماه احسان، اطعام و تجدید دوستیهاست و اکثر خانواده‌ها سعی می‌کنند حداقل برای یکبار در طول این ماه برای افراد فامیل و نزدیکان افطاری بدهند.

دادن افطاریهای جمعی، برای مستمندان هنوز هم، در سطح برخی از مساجد شهری و روستایی استان در شبهای ماه رمضان مرسوم است.

اوباشدان (سحری)

سحری خوردن و سحری بلند شدن در آذربایجان و به ویژه در روستاهای آن آدابی مخصوص به خود دارد که در حال حاضر نیز در اغلب مناطق اطراف تبریز و روستاها به شکل سنتی حفظ و اجرا می شود.

تراب محمدی در رابطه با مراسم سنتی وقت سحر در روستاهای آذربایجان می گوید: هنوز هم که هنوز است روستاییان و عشایر آذربایجان با صدای ضربه همسایه بر دیوار خانه شان از خواب بیدار می شوند و این زنجیره خبر رسانی باعث می شود هیچکس خواب نماند.

اگر سحرگاهان که در روستاهای دور افتاده آذربایجان بر روی پشت بام خانه ای قرار بگیری می بینی که چه شور و نشاط خاص این لحظات در روستاها حاکم است چراغ خانه ها یکی یکی روشن می شوند همسایه‌های دیوار به دیوار زنجیر وار یکدیگر را به این فریضه الهی فرا می خوانند و حسن ختام این شعر منظوم سحری خوردن به شیواترین موسیقی آسمانی یعنی اذان صبح ختم می شود.

وی ادامه می دهد: در روستاهای استان در ماه رمضان، وسیله آگاه شدن مردم از اوقات شرعی، عمدتا به وسیله موذنهای روستایی، حرکت ستارگان و بالاخره بانگ صبحگاهی خروسهای محلی بوده است.

زمان سحری خوردن در بین مردم منطقه به "اوباشدان" مشهور و وقت آن نیز یکساعت مانده به اذان صبح است.

محمدی یادآور می شود: موذنین روستایی، با صدای نافذ و گیرایی، وقت سحر را بر پشت بامهای منازل یا مساجد روستایی با دعایی که در محل به آن "مناجات" می‌گویند اعلام می‌داشتند و مناجات شامل چند قطعه دعا به زبان عربی و ترکی و صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بوده است.

پیرمردان در سطح روستاها، هنوز هم با حسرت زیادی خاطراتی از شیوه بیان، گیرایی و زیبایی صدای مناجات خوانان نقل می‌کنند.

رئیس سازمان میراث فرهنگی استان تاکید می کند: همچنین در گذشته‌های نه چندان دور در مناطق روستایی وقت سحر و اذان صبح از روی حرکت ستاره‌هایی که اصطلاحا به آنها "اولکرلر" می‌گفتند تعیین می‌شد.

تراب محمدی، دو سنت "قاباخلاما" و "کیسه دوزی" را از آداب و رسوم کهن و بسیار ارزشمند میان مردم منطقه عنوان می کند که همزمان با ماه رمضان اجرا می شود.

قاباخلاما

در گذشته پیش از اینکه اعلام آغاز ماه رمضان توسط رادیو و تلویزیون اجرا و متداول شود، روستاییان برای رویت هلال بالای بام می‌رفتند و ساعت‌ها منتظر می‌شدند یا سواری را به شهرهای اطراف می‌فرستادند تا از دیده شدن هلال خبری بیاورد.

رسم پیشواز نیزهمچون گذشته در میان افراد متدین وجود دارد که به آن "قاباخلاما" می‌گویند. آنها دو یا سه روز قبل از رویت هلال به پیشواز ماه رمضان رفته و روزه می‌گیرند.

قاباخلاما سنتی است که حتما باید پیش از ماه رمضان اجرا شود تا همه جا برای حضور در میهمانی بزرگ خداوند آماده و پاکیزه باشد.

غبار روبی مساجد

نظافت و غبارروبی مساجد با همکاری مردم و روحانی محل نیز از اعمال قطعی است که از سال‌های دور در دیار آذربایجان انجام می‌شود.

در آذربایجان شرقی مخصوصاً زنان روستایی در ماه رمضان مانند عید نوروز اقدام به غبارگیری از منازل می‌کردند.

زنان مومنه آذربایجان بر این اعتقاد بودند خانه‌ای که برای شروع ماه رمضان پاک و تمیز نباشد، خیر و برکت ماه مهمانی خدا، از آن گریزان می‌شود.

رویت هلال ماه و نگاه کردن به آینه

تراب محمدی بیان می کند: بزرگترها بعد از رویت هلال ماه رمضان، به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مومن و نمازخوان نگاه می‌کردند و اعتقاد داشتند که نگریستن به صورت آدمهای بی‌نماز و روزه‌خوار، خوش یمنی درپی نخواهد داشت.

نگاه کردن به‌ آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین پیرمردان مناطق روستایی استان مرسوم است.

محمدی اضافه می کند: این عادت بر این اعتقاد مبتنی است که باید در ماه رمضان دل مومن همچون آیینه صاف و روشن باشد و از ناپاکیها صیقل یابد، پیرمردان برای این منظور همواره آئینه کوچکی در درون جیب خود داشتند و بعد از اینکه خود به رویت آیینه می‌پرداختند با فرستادن صلوات چندین بار آئینه را به دور خود و اهل خانواده می‌چرخاندند.

هرچند این رسم در طی سالیان اخیر به دلیل توسعه رسانه های گروهی، موضوعیت خود را از دست داده اما هنوز که هنوز است بسیاری از پیرزنان و پیرمردان روستانشین برای کار مبادرت می کنند.

نیمه رمضان

مراسم نیمه ماه رمضان یعنی روز تولد امام حسن مجتبی (ع) نیز در آذربایجان گرامی داشته می شود هر چند مراسم عقد و عروسی در این ماه در بین مردم آذربایجان متداول و معمول نیست، اما بسیاری از خانواده ها نیز فراهم کردن مقدمات یک زندگی مشترک و مراسم بله برون را در ایام رمضان و به ویژه پانزدهم پربرکت و میمون می دانند.

شبهای احیا

شبهای احیا در آذربایجان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مساجد، حسینه ها، مصلی ها و گاه حتی خانه های مومنان مشتاقان وصال دوست، همه از خیل و خریداران مغرفت، پابرهنگان و تشنگان محبت و رحمت دوست آکنده و لبریز است که در عزای مولود کعبه و شهید محراب و در طلب مغرفت از خالق خویش دعا می کنند.

"سبحانک یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یارب" و این آوای سوزناک هر آذربایجانی است که در شب های قدر (19 – 23 رمضان) از دل سینه های مالامال از امید رحمت و مغفرت پروردگار جاری می شود.

دوختن کیسه لعن ابن‌ملجم

رسم کیسه‌دوزی 27 ماه رمضان که هنوز در برخی مناطق این استان زنده است. رئیس سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، می گوید: معروف است که روز 27 ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است، در این روز زنان برخی مناطق کیسه‌ای می‌دوزند که به کیسه لعن ابن ملجم یا کیسه مراد‌ معروف است، در شب بیست و هفتم ماه رمضان با هر سوزنی که به این کیسه می‌زنند، یک بار به ابن ملجم لعنت می‌فرستند.

زیارت اهل قبور

در عصر واپسین روز از ماه رمضان بسیاری از خانواده ها در بسیاری از شهرها و روستاها به زیارت اهل قبور رفته و نذر و احسان می کنند.

کودکان و نوجوانان نیز از این آداب و رسوم سنتی و معنوی سهمی برای خود دارند آنها پا به پای بزرگان و والدین خود سحری می خورند و چون ظهر شرعی فرا می رسد با افطار زود هنگام از فیوضات این ماه پربرکت مستفیض می شوند.

پیش از این همچنین قبل از آغاز ماه رمضان از طرف مردم روستاهایی که روحانی نداشتند،‌ نمایندگانی به نزد امام‌جمعه‌های شهرها ‌فرستاده می شد و از آنها درخواست می‌کردند که یک روحانی را به نمایندگی از خود به روستا بفرستند، روحانی فرستاده شده را با سلام و صلوات به روستا می‌بردند و هر شب در خانه‌ای مهمان می‌شد تا ماه رمضان به پایان برسد.

غذاها و شیرینی‌ های ویژه ماه رمضان در آذربایجان

سفره‌های افطاری در تبریز از تشریفات خاصی برخوردار است به طوری که تنوع غذایی و رنگینی این مراسم در هیچ کجای کشور دیده نمی‌شود.

برنج و خورشتهای مختلف بسته به توان خانواده‌ها از کباب و مرغ گرفته تا قیمه و قورمه سبزی مورد استفاده قرار می‌گیرد پیش‌غذا هم از عناصر مهم سفره افطاری است که در این میان فرنی، شیر برنج، انواع دلمه، ‌کتلت، کوکو، سالاد، ختایی، اهری، ‌حلوا، پنیر، سبزی، خرماهای تزئین شده با گردو و پودر گردو، انواع مربا و حلیم ها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در گذشته آبگوشت از غذاهای مرسوم افطاری بوده است اما امروز با افزایش تنوع غذایی می توان گفت سفره آذربایجانیها پذیرایی خوراکیهای جدیدتر و غذاهای مناطق دیگر نیز شده است اما جالب توجه است که سوپ یا آش همواره یک پای ثابت غذاهای آذربایجان شرقی است.

زنان آذربایجانی لذیذترین و خوشمزه ترین کلوچه ها، نانها و کیکها و شیرینیها را برای مهمانان روزه دار خود تدارک می‌بینند.

نزیه

چند روز قبل از آغاز ماه مبارک رمضان مردم روستاهای آذربایجان شرقی فطیری به نام "نزیه" درست می‌کنند.

"نزیه" نام نوعی نان شیرینی خاص محلی مغزدار است که روی آن با چنگال و ته استکان تزئین شده و به منظور قرار گرفتن سر سفره ی افطار، فقط در ماه مبارک پخت می شود که بسیار خوشمزه است.

ختایی

"ختایی" نوعی شیرینی خانگی مخصوص رمضان است که در حال حاضر نیز تنها یک واحد تولیدی در تبریز دارد.

مواد اولیه این نوع شیرینی نوعی خمیر حصیری شکل است که به شکل دلمه با ترکیب پودر گردو، دارچین و .... تهیه می شود.

فطریه

در آخرین روز سرپرست خانواده با محاسبه میزان فطریه افراد آن را از قوت سالانه یا از پول توی جیب جدا کرده و در محل خاصی قرار می‌دهند.

فطریه در روستاها شامل آرد یا گندم می‌شود که سرپرست خانواده آن را در پشت در و در داخل منزل قرار می‌دهد که در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.

در برخی از مناطق روستایی و شهری در روز پایانی ماه رمضان بعد از ادای فریضه مغرب و عشا، آیین خداحافظی ماه رمضان برگزار می‌شود که این آیین شامل نمازهای مستحبی و دعاهاست.

در میان مردم آذربایجان شرقی رسم است که مادر خانواده، کاسه‌ای را پر از گندم می‌کند و از بزرگ تا کوچک بر روی آن دست می‌زنند.

همه سعی می‌کنند در هنگام اعلام عید در خانه‌های خود باشند تا فطریه‌شان به گردن کس دیگری نیفتد، مردم استان معتقدند که باید فطریه را در همان روز اول به فقرا بدهند.

بعد از برگزاری نماز عید در مسجد محل، مردم به دید و بازدید می‌روند و خصوصا به کسانی سر می‌زنند که نوعید دارند.

اما هلال ماه شوال که به بام باختر آسمان نقش بست، حلول شوال و پایان رمضان حتمی است و فردایش عیدفطر است و شادی و نشاطی دیگر و به شکرانه توفیق یکماه روزه داری و منزلت در جوار محبت پروردگار را جشن و سرور و شادمانی خانواده ها را در بر می گیرد.