به گزارش خبرنگار مهر، اگر از خیابان انقلاب یا همان چهارمردان قدیم به سمت میدان آستانه حرکت کنی، صدای عده‌ای با لهجه عربی که مدام فریاد می‌زنند "مهران - مشهد"، "مهران - مشهد" توجه آدمی را به سمت خود جلب می‌کند، حالا اگر کسی نداند اینجا کجاست، فکر می‌کند دارد به‌ترمینال اتوبوس و یا قطار نزدیک می‌شود! اما نه اینجا یک گذر است، با قدمتی تاریخی و این فریاد‌ها هم به دلیل آن است که بیشتر عرب‌هایی که به قم می‌آیند در این منطقه اقامت می‌کنند و بلیت‌های خود را برای سفر به مشهد و یا برای بازگشت به عراق از اینجا تهیه می‌کنند.
گذرخان، کوچه‌ای با عرض کمتر از ۴ متر است که در دو طرفش حدود ۱۰۰ مغازه وجود دارد. صاحبان بیشتر این مغازه‌ها عرب هستند و بر اساس شنیده‌ها، وقتی صدام با حمله به ایران، عرصه را بر شیعیان عراقی تنگ کرده بود، آنها به قم مهاجرت کرده و در اطراف خیابان چهارمردان و به خصوص در محله گذر خان ساکن و در این محل به کسب و کار مشغول می‌شوند.
از دلایل دیگر تجمع عرب‌ها در این منطقه وجود دو حسینیه بزرگ نجفی‌ها در آن است که بیشتر عرب‌هایی که به قم می‌آیند به این دو حسینیه می آیند تا با دوستان و اقوام خود ملاقات کنند که البته یکی از این حسینیه‌ها نیز خدمات اقامتی برای زائران عراقی فراهم کرده است.
به همین خاطر سری به مسجد امام رضا(ع) محل استقرار هیأت نجفی‌های مقیم قم در محله گذرخان می‌زنم تا علت تجمع عرب‌ها در این منطقه را جویا شوم.
از درب اصلی مسجد که داخل می‌شوی انگار وارد یکی از کشورهای عربی شده‌ای، تازه نماز تمام شده است و بیشتر افرادی که از مسجد خارج می‌شوند لباس عربی به تن دارند و با لهجه محلی‌شان با هم حرف می‌زنند و ایرانی، به ندرت در بین آنها دیده می‌شود.
معالی حامد عزیزی، مسئول هیئت نجفی‌های مقیم قم است از او در مورد سابقه حضور عرب‌ها در گذرخان می‌پرسم که می‌گوید، هیئت نجفی‌های مقیم قم در سال ۱۳۵۰در گذرخان تأسیس شد و محل فعلی مسجد امام رضا(ع) نیز قبل از انقلاب ایران، مدرسه‌ای به نام شایگان بود که بعد از انقلاب توسط عراقی‌ها خریداری و تبدیل به مسجد شد.
معالی حامد عزیزی هم، دلیل عزیمت عراقی‌ها را به قم تحت فشار بودن شیعیان عراق توسط صدام عنوان می‌کند و می‌گوید در سالهای اول هیئت ما در مسجد فاطمه زهرا(س) که آیت‌ا... بهجت در آنجا نماز می‌خواند مستقر بود، که بعد‌ها به مسجد امام رضا(ع) منتقل شدیم و تا امروز نیز این مکان به محلی برای تجمع عراقی‌ها به خصوص نجفی‌ها مبدل شده است.
گذرخان قدمتی ۳۰۰ ساله دارد
تابلویی که میراث فرهنگی در این گذر نصب کرده است، قدمت این گذر را ۳۰۰ سال قبل نشان می‌دهد.
مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی یا همان مدرسه معروف خان در ضلع شرقی میدان آستانه و جنب همین بازارچه گذر خان واقع شده است که یک درب اصلی آن در قدیم از داخل گذرخان باز می‌شد و امروز طلاب از دری که در خیابان ارم تعبیه شده است رفت و آمد می‌کنند.
گفته می‌شود سنگ بنای این مدرسه که در نوع خود یکی از ابنیه دیدنی و زیبای شهر قم و از قدیمی‌ترین مدارس علمیه به شمار می‌رود به سال۱۱۲۳(ه. ق) توسط شخصی به نام مرحوم مهدی قلی خان، فرزند علیقلی خان بن قرچقای خان نهاده شد، او مدتی در دوره شاه سلطان حسین یا شاه سلیمان متولی آستانه مقدسه بوده است و از همین رو بود که به نام خان شهرت گرفت.
آن طور که در سایت اینترنتی آیت‌الله بروجردی اشاره شده است، ساختمان اولیه دارای چهار اتاق در یک طبقه بود، اما با گذشت بیش از ۲۵۰سال از تاریخ ساخت، عوامل مختلف آن را به ویرانه مبدل کرده بود.
آیت‌الله بروجردی که به دعوت علمای قم به این شهر آمد، این مدرسه را احیا و دوباره بنا نهاد. بنای جدید که در سه طبقه با ۵۹ اتاق برای استفاده ۱۰۰ نفر از طلاب آماده شده بود، در شامگاه هفدهم ربیع المولود ۱۳۷۹ قمری توسط آیت‌الله بروجردی افتتاح شد. او فکر تأمین منابع مالی را نیز کرد و منزلی در نزدیکی مدرسه با کاربرد تجاری ساخت و آن را وقف این مدرسه کرد. مدرسه خان جایگاهی برای طلاب و اساتیدی شد که بسیاری‌شان شناخته شده بودند.
برای نمونه، آیت‌الله میرزا‌هاشم آملی، آیت‌الله العظمی بهجت ، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله محمدی گیلانی و مرحوم آیت‌الله اشتهاردی در این مدرسه به تحصیل و تدریس می‌پرداختند.
در حال حاضر تولیت این مدرسه بر عهده نوه آیت‌الله بروجردی، یعنی آیت‌الله علوی طباطبایی است. تحت نظر وی در سال ۱۳۸۵ علاوه بر تعمیر و تغییرات ظاهری، حجره‌های مدرسه که پیش‌تر به عنوان خوابگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت، به مدرس تبدیل شدند. هم اکنون این مدرسه ۳۴ کلاس درس دارد و در حدود ۱۴۰ درس در روز در آن برگزار می‌شود.
گذرخان، بازاری که همه چیز در آن وجود دارد
محدوده اصلی گذرخان را، از ابتدای ورودی آن در میدان آستانه تا محل گرمابه فعلی می‌دانند که این محدوده توسط طاق‌های هلالی شکل پوشیده شده است و بیش از ۳۰ مغازه در این قسمت وجود دارد، اما این بازار تا ابتدای ورودی خیابان چهارمردان ادامه دارد و به همین نام شهرت یافته است، در این بازار تقریبا همه آن چیزی که برای اقامت یک زائر مورد نیاز است وجود دارد.
از ابتدا تا انتهای این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه موجود است که محصولات متنوعی برای خرید عرضه می‌کنند، شاید یکی از مزیت‌های این بازار نیز همین تنوع محصولات است که به افراد این فرصت را می‌دهد در مدت زمان کوتاهی بتوانند مواد غذایی روزمره خود را تهیه کنند، در گذرخان از قصابی گرفته تا ماهی فروشی، میوه و سبزی فروشی، خرما، عسل، گیاهان دارویی،ترشی فروشی، چند مغازه لباس فروشی، خشکبار، شیرینی فروشی، چندین چای خانه سنتی با غذاهای مخصوص عربی و چندین سوپرمارکت حتی چند مغازه موبایل فروشی و کتاب فروشی و همچنین ۵مهمانسرا وجود دارد.
در ابتدای گذرخان یک نانوایی سنگک به چشم می‌خورد، که بیشتر مشتریانش زائرند. داخل نانوایی می‌شوم، شاطر اکبر که مرد پنجاه و چند سالهای به نظر می‌رسد، مشغول چانه گیری است، او می‌گفت که من از سال ۱۳۶۲در این گذر و در این نانوایی شاگردی کردم، و نزدیک صد سال است که این نانوایی در این مکان وجود دارد و صاحب آن هم فردی به اسم شاطر عباس صبوری بود که شاعر بود و کتاب هم داشت. شاطر اکبر می‌گفت، بیشتر عرب‌هایی که در این منطقه زندگی می‌کردند در این چند سال اخیر به کشورشان بازگشتند و از اینکه تعداد زائران نسبت به گذشته کمتر شده است گلایه می‌کرد.
گرمابه پاک‌نژاد، از معدود گرمابه‌های فعال اطراف حرم است
تقریبا در وسط گذرخان یک گرمابه قدیمی وجود دارد، به نام گرمابه پاک‌نژاد، از یک دالان کوچکی باید عبور کنی تا به ورودی گرمابه برسی، این گرمابه از معدود گرمابه‌هایی است که در اطراف حرم وجود دارد و همچنان فعال است.
حسین خانعلی گرمابه چی اینجا است، از قدمت این گرمابه از او می‌پرسم که عکس قدیمی شخصی را که بر روی دیوار گرمابه نصب شده بود به من نشان داد و گفت: صاحب این گرمابه حاج محمود پاک‌نژاد است که در حدود ۱۰۰ سال قبل آن را بنا کرد.
او از دیانت و مذهبی بودن حاج محمود تعریف می‌کرد و می‌گفت: از قدیمی‌ها شنیده بودم که اگر کسی برای غسل کردن به این گرمابه می‌آمد و پولی نداشت، حاج محمود بدون آنکه پولی بگیرد، به آنها اجازه استحمام می‌داد.
او می‌گفت: بزرگان و علمایی همچون آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله اشتهاردی و حتی آیت‌الله بهجت نیز در سالهای گذشته برای استحمام از این گرمابه استفاده می‌کردند.
گذرخان بورس خرما فروشی مرکز قم
در گذر خان مغازه‌های متعدد کوچکی وجود دارد، در این بازار کسب و کار رونق دیگری دارد. یکی از محصولاتی که در این گذر به فراوانی یافت می‌شود خرما است. چندین مغازه خرما فروشی در این بازار به چشم می‌خورد، که انواع خرما‌ها در ویترین مغازه آنها موجود است.
محمد شوشتری، جوان سی سالهای است که در این گذر به کار خرما فروشی مشغول است. وی از تاریخچه این گذر برایم می‌گوید که در اوایل انقلاب، این گذر به صورت متروکه بوده و بعد به مرور زمان با آمدن عرب‌ها از عراق رونق می‌گیرد.
محمد از گذرخان به عنوان بورس خرمافروشی مرکز شهر یاد می‌کند و می‌گوید: در این بازار بیش از ۱۰ نوع خرما به فروش می‌رسد و زائران عرب که از کشورهای سوریه و لبنان به قم می‌آیند، از این خرما‌ها به عنوان سوغات ایران همراه خود می‌برند.
محصول دیگری که در گذرخان مشتریان خاص خودش را دارد عسل است. از کنار یکی از این مغازه‌های عسل فروشی رد می‌شدم که نگاهم به شیشه‌های مختلف عسل افتاد، وارد مغازه می‌شوم، عرب‌ها به عسل علاقه خاصی دارند، این را اکبر، جوان ۱۸ ساله عسل فروش گذرخان می‌گوید.
بلد بودن زبان عربی، لازمه کاسبی در گذرخان است
اکبر اسدنژاد، ترک است، او می‌گوید: ما در سراب ۵۰ کندوی زنبور داریم و عسل‌هایی که در این مغازه وجود دارند همه‌اش تولید خودمان است.
مشغول گفتگو با اکبر بودم که عربی وارد مغازه شد و قیمت چند نوع عسل موجود در مغازه را پرسید و اکبر هم با زبان عربی او را راهنمایی کرد. من مانده بودم او چگونه عربی را به این خوبی و با لهجه فصیح صحبت می‌کند در حالی که وقتی فارسی حرف می‌زند، لهجه‌ترکی‌اش کاملا مشخص است؟ از اکبر می‌پرسم: مگر عرب هستی که به این خوبی حرف می‌زنی؟ لبخندی می‌زند و می‌گوید: نه! من در این بازار، عربی یاد گرفتم و اصولا کسی که می‌خواهد در این بازار کاسبی کند باید عربی بلد باشد.
گذرخان بورس فروش لباس روحانیت
در انتهای گذرخان و چسبیده به خیابان چهارمردان پاساژی است به نام صاحب الزمان(عج)، که این پاساژ در چهار طبقه و با ۳۰ مغازه محل فروش لباس روحانیت است و بیشتر طلبه‌ها، لباس‌هایشان را از این محل تهیه می‌کنند، در داخل گذرخان نیز چند مغازه عبا فروشی به چشم می‌خورد که به این کار مشغولند. وارد یکی از این مغازه‌ها می‌شوم و از صادق روحانی، فروشنده جوان این مغازه در مورد کارش می‌پرسم. صادق می‌گوید، گذر خان از قدیم تا کنون یکی از مراکز اصلی تهیه عبا و قبا و در کل لباس روحانیت است و این کار از سال ۱۳۴۰ توسط فردی به نام کلباسی در این گذر رایج شد.
در این مغازه کوچک، انواع عبا و قبا با رنگ‌های مختلف به چشم می‌خورد که دوست داشتم یکی از آنها را امتحان کنم!
از صادق در مورد تاریخچه گذرخان پرسیدم که گفت: من از ۴ سالگی در این گذر و در این مغازه مشغول کار هستم و اینجا را به خوبی می‌شناسم. او می‌گفت: انتهای گذرخان، اسم اصلی‌اش، گذر دایی عابدین بود، اما امروز کمتر کسی، اینجا را به همین اسم صدا می‌زند.
کمی از حرفه‌اش پرسیدم که گفت: بهترین عبای ایران از نائین اصفهان و شادگان بهبهان است که با پشم شتر دوخته می‌شود و آنهایی که دست بافت هستند، بافت هر کدام ۵ تا ۶ ماه طول می‌کشد و قیمت آن هم تا ۸۰۰ هزارتومان می‌رسد.
صادق می‌گفت: کارخانه ایرانمرینوس در قم نیز عبا‌ها و پارچه‌های خوبی تولید می‌کند که بیشترشان صادر می‌شود.
قیمت یک دست کامل لباس روحانیت، ۹۰ هزار تومان است
از صادق می‌پرسم: اگر یک طلبه بخواهد یک دست لباس روحانیت فراهم کند چقدر برایش هزینه دارد؟ و او ماشین حسابش را بیرون آورد و شروع کرد به چرتکه انداختن و بعد از چند لحظه گفت: یک طلبه با لباس شخصی وارد مغازه ما می‌شود، با ۹۰ هزار تومان می‌تواند طلبه‌ای با لباس کامل روحانیت خارج شود و این ۹۰ هزار تومان هم شامل، عبا، قبا، نعلین و پیراهن است.
صادق گفت: معتقدم در این کار برکتی محسوس وجود دارد، چرا که کسب و کارمان با پول امام زمان(عج) که شهریه طلبه‌ها می‌باشد عجین است.
دوست داشتم بیشتر در مورد این حرفه بدانم، هر از چند گاهی که مشتری برای صادق می‌آمد دوری در مغازه می‌زدم و انواع عبا‌ها را نگاه می‌کردم تا کارش تمام شود. یک قاب عکس چهار نفره در گوشه‌ای از مغازه مرا به سمت خود کشاند، نزدیک‌تر رفتم دیدم زیر قاب عکس، نوشته شده، اهدایی از طرف برنامه ماه عسل. این برنامه چند سال قبل در ماه مبارک رمضان از شبکه سه پخش می‌شد و در بین آن چهار نفر، عکس دکتر تیجانی که در سالهای اخیر شیعه شده بود نیز به چشم می‌خورد.
ماجرا را از صادق پرسیدم، او گفت: دکتر تیجانی دوست صمیمی پدرم است و هر وقت به ایران می‌آید به گذرخان و مغازه ما می‌آید و پشت همین میز خیاطی ساعاتی می‌نشیند و با ما حرف می‌زند و به پیشنهاد پدرم در برنامه‌ماه عسل چند سال قبل شرکت کرده بود.
عدم رعایت بهداشت در گذرخان، اسباب نارضایتی زائران
اما آن چیزی که در این بازار بیش از همه چیز خود را نشان می‌دهد، عدم رعایت بهداشت و تمیزی است، تا آنجا که برخی از مواقع بوی متعفن و مشمئز کننده این بازار را، نمی‌توان حتی برای چند دقیقه‌ای تحمل کرد.
در سالهای گذشته مغازه‌های متعدد ماهی فروشی در مسیر اصلی این گذر وجود داشتند که بیشترین بوی بد نیز ناشی از همین مغازه‌های ماهی فروشی بود، که با اعتراض اهالی محل و پیگیری‌های شهرداری و تعزیرات به جای دیگری منتقل شدند، اما با این اوصاف هنوز بوی بد ناشی از میوه‌ها و سبزی‌های مانده و خراب شده، عبور را برای هر عابری مشکل می‌کند.
بیشتر فروشنده‌های این گذر معتقدند، بخشی از عدم رعایت بهداشت از ناحیه خود آنها است، اما دلیل اصلی کثیفی در این بازار را می‌توان، نبود فاضلاب در این گذر عنوان کرد، که این امر باعث می‌شود بیشتر مواقع آب‌هایی که در گذر خان جاری می‌شود همچنان در وسط کوچه باقی بماند و باعث آلودگی‌ها و ایجاد بوی بد شود.
برخی از مسئولین استان معتقدند، باید این بازار که قدمت تاریخی دارد حفظ شود، اما باید گفت با همه مزیت‌هایی که این بازار در این نقطه از شهر و در جوار حرم کریمه اهل بیت(س) برای زائران و مجاوران دارد، به هیچ عنوان درشأن شهر مقدس قم نیست و در این راستا جا دارد مسئولین شهری تدابیری بیندیشند تا کمی، آلودگی و کثیفی از این بازار شلوغ که بیشتر وقت‌ها‌تردد در آن به سختی میسر است برچیده شود.
..................................
گزارش و عکس: مهدی بخشی سورکی
نظر شما