میراث معنوی مشهد زیر تیغ نوگرایی/ عکاسخانه حرم به خاطره ها می‌پیوندد

به گزارش خبرنگار مهر، رواج عکاسی های دیجیتال و نو سازی معابر مشهد ادامه فعالیت عکاسخانه ها را مشکل مواجه کرده است، این بخشی از اظهارات عکاسانی است که این روزها سخت نگران عکاسی حرم - بارگاهی هستند.

نگرانی آنها بی مورد نیست چراکه در این سالهاعکاس های قدیمی یکی پس از دیگری بازنشسته شده اند، کوچه های پیچ در پیچ اطراف حرم برای نوسازی خراب شده اند، چهره شهر کم کم مدرن شد؛ چاره نبود عکاسخانه ها هم باید در مسیر مدرنیته خراب شوند و در این میان این غبار فراموشی بود که روی عکاسخانه های قدیمی شهر ما نشست.

البته این تمام ماجرا نیست چراکه  چند سالی است عصر مدرنیته و دنیای دیجیتال، چراغ همان تعداد اندک عکاسخانه ای  را که زیر تیغ مدرنیته قد علم کرده بودند کم فروغ کرده است، دیگر نه از هیاهو و داد زدن شاگردهای جوان عکاسخانه ها در کوچه و خیابانهای اطراف حرم خبری هست و نه از پرده های زیبا ورویایی  که خیلی زود خاطره می شدند. هرچه هم هست فقط رنگ و لعابی از آن روزها به یادگار دارند.

انگار دنیای دیجیتال و مظاهر عصر فن آوری اطلاعات و ارتباطات همه از آن جوان روستایی تا پیرمرد شهری را عکاس کرده است و چه نیازی به عکاسخانه حرم ؟

قابی به یادگار در طاقچه دل زائران

عکاس پرده های عریض و زیبا را می گشاید؛ زائر عبا می پوشد و در کنار همسر و فرزندانش دست احترام را برسینه می فشارد؛ انگار در صحن حرم آقا ایستاده است.

یک، دو، سه و حالا تصویری رنگارنگ از ضریح، گنبد و بارگاه برای همیشه ثبت می شود و چه سوغاتی بهتر از این.

ورای پیدا و ناپیدای این قاب کاغذی بی‌حیات، انگار خاطره‌ها هستند که جان می‌گیرند؛خاطره‌هایی که از همایش رنگ های پراکنده فیروزه ای و طلایی جان می‌گیرند و می‌شوند عکس، می‌شوند زندگی، می شوند روزهای خوب زیارت...

مسافر قصه ما به شهر و روستای خود بر می گردد، دستی برقاب می کشد و آن  را در بهترین طاقچه خانه اش قرار می دهد تا با یک نگاه  کبوتر دلش را به گنبد طلایی امام مهربانی ها پرواز دهد و این آغاز رسم شیدایی است رسمی که سالهای سال است درخانه های خیلی از "مشتی ها" جا باز کرده است.

یک دنیا تاریخ در قاب خاطره

اما درباره تاریخ این نوع عکاسی بعضی می‌گویند که "جانوتسی" ایتالیایی هفت سال پیش از اولین سفر ناصرالدین‌شاه به مشهد به این شهر آمده و در مسیرش از تهران تا خود مشهد کلی عکس انداخته است. اما اولین عکاس ایرانی پا در رکاب ناصرالدین شاه قاجار داشت. در سفر شاه به مشهد آقا رضا عکاس‌باشی و منوچهر خان اقدام به تهیه عکس‌هایی از مشهد و نمای بیرونی حرم می‌کنند.

نسرین ترابی در کتاب "عکاسخانه ایام" می نویسد: او در این سفر شش ماهه عکس هایی از آبادی های بین راه، رجال شهرهای بین راه و حرم مطهر و صحن های مختلف آن گرفته است.

همچنین بنا به تحقیقات محققان، نخستین عکاسان مشهد میرزا فرج الله عباداف و میرزا عکاسباشی آستان قدس در اوایل قرن چهاردهم قمری بوده ویکی از قدیمی ترین عکاس خانه های مشهد در ساختمان دو طبقه ای در کوچه حمام ارگ این شهر قرار داشته است.

شواهد نشان می دهد، ابراهیم ذهبی معروف به "سیاح" متولد سال 1301 است که در سال 1353 مغازه عکاسی خود را دور میدان حضرت تأسیس  کرد و با این اقدام اولین گام برای عکاسی "حرم - بارگاه" و یا همان عکاسی "زیارتی" برداشته شد.

در سالهای بعد،  با رشد روز افزون عکاسی و ارزان شدن ابزار آن به‌تدریج، عکاسان فوری و دوره گرد به همراه دوربینهای چوبی، در اطراف حرم مطهر رضوی، مستقر شدند و با در دست داشتن آلبوم های متعدد که حاوی نمونه کار آنان بود، اقدام به تهیه عکس های فوری از زائران می کردند.

مردمی ترین نوع عکاسی

مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) از دیرباز قبله گاه دل های مشتاق و عاشقان دلداده آن حضرت از  سراسر میهن  و جهان اسلام است.

شیدادلان کوی دوست از گذشته دور با تحمل مشقت های فراوان به زیارت بارگاه نورانی آن امام می شتابند، زیرا زیارت امام رضا(ع)، زیارت همه خوبی ها و زیبایی هاست.

زیارت او مرهمی برای دلهای شکسته زائران است و شاید به همین دلیل باشد که هر نشانی از آن روزهای خوب خدا را به یادگار می برند.حال می خواهد جانماز، مهر و تسبیح باشد و یا یک قطعه عکس یادگاری در کنار بارگاه ملکوتی امام مهربانی ها، عکسی که هنوز هم در طاقچه دل زائران چون نگینی می درخشد.

زائر برای رسیدن به اعتقادات و باورهای خود سفر می کند، ثبت حضور در اماکن مقدس به وسیله دوربین عکاسی بهترین راه برای جلوه باورهای مذهبی آنها است و این گونه بود که عکاسخانه هایی در مشهد به وجود آمد که کارشان به نام عکاسی حرم بارگاه شناخته شده است.

 کارشناسان معتقدند: عکاسی زیارتی یکی از مردمی ترین انواع عکاسی است که در شهرهای زیارتی پا گرفته است.

از ویژگی های منحصر به فرد آن می توان به عدم ایجاد آرشیو و انتشار آن به دورترین نقاط داخل و خارج از کشور توسط مشتریان اشاره کرد.

در این باره یکی  از پژوهشگران هنر معاصر درباره سابقه 60 ساله عکاسی زیارتی در مشهد به خبرنگار مهر می گوید: اولین کسانی که شروع به عکاسی در اطراف حرم از زائران کردند، عکاسانی بودند که عکاسخانه نداشتند و به صورت سیار در اطراف حرم امام رضا(ع) فعالیت می کردند.

پژمان نویدی می افزاید: آنها اغلب مشتریان را به پشت بام خانه های اطراف حرم، جایی که نمای خوبی داشته باشد می بردند و از مردم طوری که حرم در منظره پشت سر آنها قرار می گرفت عکس می گرفتند.

وی می افزاید: حمل دوربین سنگین و ابزار کار و لنزهای نامناسب مشتری و عکاس را راضی نمی کرد و از این رو مونتاژ عکس مورد استقبال قرار گرفت. بعد از آن بود که مونتاژ عکاسی با پرده های نقاشی شده باب شد.

نویدی معتقد است: این نوع عکاسی بسته به شرایطی تاریخی و فرهنگی دستخوش تغییرات فراوان شد، زیرا بافت اجتماعی که عکس در متن آن به وجود می آید معنای فرهنگی بسیار متفاوتی به عکس می دهد.

وی ادامه می دهد: در عکاسی زیارتی پرده وسیله ای برای بیان زیبایی و بازسازی دنیای خاطره است. از این رو پرده های زیارتی خیال انگیزند و فضاهای ذهنی و مذهبی با هم همراه می شوند تا زمینه ای که زائر در آن قرار می گیرد، به یادگار باقی بماند.

این محقق عنوان می کند: به  همین دلیل است که خیلی از زائرانی که در پرده ها عکسی به یادگار گرفته اند آن را از جنس رؤیا و پرده ای از دنیای ماورایی می دانند.

سحر پرده ها

مطالعات محققان این نکته را ثابت می کند که نقاشان این پرده‌ها، غالباً افرادی بودند که پرچم‌ها و تابلوهای عاشورا را می‌کشیدند و یا به نقش‌کردن داستان‌های شاهنامه برای نقالان قهوه‌خانه‌ها مشغول بودند.

از پیشکسوتان نقاشان پرده های حرم بارگاه می توان به غلامحسین عربلین اشاره کرد که از کاشیکاران حرم امام رضا(ع) بوده است.

پسر و نوه اش رسول و حمید عربلین جزو عکاسان فوری بودند که عکاسخانه نداشتند و در پایگاه های خیابانی در اطراف حرم کار می کردند.

به گفته محققان یکی از اولین پرده های زیارتی که پدربزرگش کشیده است، به تاریخ 1325 ه.ق برمی گردد.

البته عکس پرده دیگری نیز در کاخ موزه گلستان نگهداری می شود که آن را ابوالقاسم ابن محمد نوری در سال 1323 ه.ق از پرده عکاسخانه بهاءالممالک برداشته است.

پرده های عکاسی حرم، آسیب دیده اند

موضوعات پرده ها مضامین و مکانهای قدسی بارگاه مطهر ثامن الائمه (ع)  است که بیشتر به حرم، گنبدها، بارگاه ها، گلدسته ها، صحن ها، ضریح، ضمانت آهو و... مربوط می شود.

پژوهشهای نسرین ترابی در این زمینه حاکی است عکاسان قدیمی پرده های نقاشی شده بزرگی داشتند که در خیابانهای این شهر به سختی حمل و نقل می شد، از این رو اندازه های کوچک تری از پرده ها نقاشی شد تا حمل و نقل و کپی برداری از آن برای استفاده در مونتاژ با عکس مشتری راحت تر باشد.

پرده های بزرگ تر به داخل مغازه های عکاسی یا همان عکاسخانه ها منتقل شد و بعد از آن بود که به جای مونتاژ در عکاسخانه ها، زائران جلو پرده می ایستادند و عکس می گرفتند.

این در حالی بود که رنگ آمیزی عکس های سیاه و سفید در عکاسخانه های حرم - بارگاه بسیار رایج بود معمولاً پس زمینه پرده ها را رنگ آمیزی می کردند تا به واقعیت فضا نزدیک تر شوند.

با این حال عکاسان حرم ، همیشه به این خواست مشتری که قرار گرفتن در طبیعی ترین و واقعی ترین منظره حرم و بارگاه رضوی بوده، توجه داشته و در این راستا در دورانهای مختلف سعی در ایجاد تصاویری هرچه شبیه تر به واقعیت کرده اند. از این رواغلب پس زمینه ها در عکاسی زیارتی قدیم، نقاشیهای قهوه خانه ای بوده که با نوعی هنر عامیانه با تکیه با خلاقیت، ذوق و احساسات نقاشان چیره دست همراه بوده است.

در این باره محمد چرمساز یکی از عکاسان قدیمی شهر به خبرنگار مهر می گوید: معمولاً زائران بر اساس نوع نگرش و سلیقه یکی از پرده ها را انتخاب می کردند و برخی از آنان با پوشیدن عبا عکس می گرفتند.

وی با بیان اینکه در کنار زائران، برخی از مشهدی ها نیز عکس های زیادی با این پرده ها گرفته اند، ادامه می دهد: عمر برخی از این پرده ها بالای 30 تا 40 سال بود که در اثر مرور زمان و استفاده زیاد برخی از این آثار لطمات زیادی دید.

وی با اشاره به فعالیت 350 تا 400 عکاسی در این بخش در 60 سال گذشته، می افزاید: معمولاعکس های حرم - بارگاهی که با پرده ها گرفته می شد، چند روز بعد بنا به سفارش مشتری با قاب چوبی حاضر و تحویل آنان می شد.

چرمساز درباره صحنه آرایی این عکسها نیز می گوید: به جز پرده که از مهم ترین ابزار عکاسی زیارتی آن زمان به شمار می آمد، صحنه آرایی ها و لباس های محلی  و ژست های مشتریان خیلی مهم بود زیرا اغلب مشتریان می خواستند از حیث نشانه های ظاهری نیز به حرم نزدیک باشند، از این رو گاهی اوقات از تندیس هایی چون آهو برای صحنه آرایی عکس ها استفاده می شد.

این عکاس با سابقه اطراف حرم مطهر که بعدها کار عکاسی را در مطبوعات پی گرفت و اکنون بازنشسته شده است در ادامه با اشاره به جایگاه عکس های حرم در فرهنگ زیارت و یادآوری خاطرات شیرین سفر به قطعه ای از بهشت، تصریح می کند: در گذشته امکان سفر به مشهد راحت نبود و معمولا سفر با مشقت های زیادی همراه بود، از این رو خیلی ها امکان سفر مجدد به این شهر مقدس را نداشتند، به همین دلیل عکسهای گرفته شده که یاد آور خاطرات زیارت بارگاه مطهر امام رضا(ع) بود، برای زائران بسیار عزیز بوده و هست.

 وی با بیان اینکه عکس های گنبد و بارگاه سوغات ویژه مشهد بود، تصریح می کند: خوب به یاد دارم که بعضی از زائران در هنگام دیدن عکس خود چنان ذوق زده می شدند که انگار دنیا را به آنان داده ایم.

وی ادامه می دهد: از نظر ملیتی بجز ایرانیان از اقصی نقاط کشور، عربهای حوزه خلیج فارس و عراقیها نیز به مشتریان پرو پا قرص این نوع عکاسی تبدیل شده بودند.

چرمساز در ادامه با بیان خاطرات خود گفت: البته رشد عکاسی حرم- بارگاه، علاوه بر عکاسان و نقاشان مدیون تعدادی از نوجوانانی هم بود که درکنار خیابانها با گفتن جملات جالب و زیبا مردم را به عکس گرفتن در کنار این پرده ها دعوت می کردند.

نخستین نشانه های افول میراث معنوی

با گذشت زمان، این هنر رشد یافته و ابزارها و لوازم دیگری نظیر انواع مختلف مونتاژ به مدد آن آمدند. البته در این سیر تحول عکاسی زیارتی تغییراتی را هم تجربه کرد که از جمله آن می‌توان به تغییر پس زمینه کار اشاره کرد برای مثال زمانی عکاسان رهگذرانی را که خواهان انداختن عکس با حرم و بارگاه بودند  به بالای پشت بام خانه‌های مشرف به حرم می‌بردند و زمانی هم عکس زائران را قیچی کرده با هزار ترفند به حرم و بارگاه رضوی می‌چسباندند.

در این میان شواهد نشان می دهد  استفاده از پوستر اولین رویدادی است که زمینه حذف پرده های سحر انگیز و افول این نوع عکاسی را در این شهر فراهم کرد. زیرا در این روش، عکاسان عکسی ساده از زائر می گرفتند و با بریدن عکس و چسباندن آن بر روی زمینه پوسترها و قاب کردن عکس، آن را به مشتری تحویل می دادند.

البته ناگفته نماند که با ورود و فراگیر شدن استفاده از دوربین های کوچک و تلفن همراه که قادر به عکس گرفتن با کیفیت های متفاوت است ، بازار همان عکاسخانه هایی که مانده اند هم  حسابی کساد شده است.

مروجان فرهنگ مصور رضوی

این اتفاق در حالی روی داده است که کارشناسان معتقدند: عکاسی به عنوان یک ابزار هنری، نقش مهمی در ترویج معارف اسلامی ایفا می کند.

از این رو شاهدیم، این هنر در قالبهای سنتی و نوین خود همواره نقشی سازنده در ترویج و تبیین معارف رضوی داشته است.

یکی از صاحب نظران و کارشناسان این هنر در این باره معتقد است:عکس‌هایی با پس‌زمینه حرم رضوی نمادی از معنویت و ترویج سنت زیارت در خانواده‌ها است، از این رو به نظر من عکاسان حرم، مروجان فرهنگ مصور رضوی در کشور هستند.

مرتضی لطفی می افزاید: سبک عکاسی بارگاه حرم، مختص مشهد و عکاسان مشهدی است.

وی با بیان اهمیت عکس در شکل‌گیری باورهای دینی ملت‌ها و ثبت آن برای آیندگان تصریح می کند: عکاسان در واقع مروجان فرهنگ رضوی در جای جای کشور پهناور ایران هستند.

لطفی با اشاره به اثرگذاری عکس‌های بارگاهی در حوزه فرامرزی، اظهار می دارد: گاهی یک عکس نمایانگر تمام احساسات درونی انسانی است که قابل بازگو کردن نخواهد بود بنابراین عکس‌هایی با موضوع حرم مطهر امام رضا (ع) نوعی از جلوه ترویج فرهنگ رضوی است که نیاز به ترجمه نداشته و بین همه انسان‌ها مشترک است.

وی با بیان اینکه امروز تصاویر دیجیتال خدشه‌ای کمرنگ به سبک حرم بارگاهی وارد کرده‌است، ادامه می دهد: در گذشته پرده‌هایی متنوع برای پشت عکس‌ها نقاشی می‌شد که حس و حال خوبی به زائران و فضای عکس منتقل می‌کرد اما با دیجیتال شدن عکس‌ها داستان تاریخی و جذاب پرده‌های پس زمینه به خطر افتاده که برای حفظ آن باید تلاش کرد.

این کارشناس  با پیشنهاد تشکیل موزه عکس در مشهد الرضا (ع) اضافه می کند: در حال حاضر عکس‌هایی با موضوع حرم که برای گردشگران و زائران جذابیت بالایی دارد جایگاهی برای نمود ندارند لذا راه اندازی موزه عکس با موضوع حرم و فرهنگ رضوی ضروری است.

هنر ماندگار بایگانی نشود

اکنون پرده ها که پر از رمز و نشانه های زیارتی بودند، کمتر استفاده می شوند، عکاسی ها یکی پس از دیگری تغییر کاربری می دهند و عکاسان قدیمی هم یا بازنشسته شده اند و یا گرفتار کنج خانه.

اما در پس این زایش که "سوغات" مدرنیته است، به نظر می رسد سیر دگرگونی و نو شدن همچنان در جریان است و برای این جریان از درون خود راه حل می جوید، راه حلی که سرنوشت این هنر ماندگار را به بایگانی تاریخ پیوند ندهد. زیرا عکس حرم - بارگاهی با همه فراز و نشیب هایش هنوز هم در کادر است و خیلی ها آن را به یادگار "سوغات" می برند.

............................

گزارش: امیر پرورش