صنایع دستی گیلان؛ موزه های فرهنگی رو به فراموشی ایران

به گزارش خبرنگار مهر، صنایع دستی بیانگر صنعت و هنر نیاکان، نمایشگر ذوق و هنر مردم هر کشور بوده و در روزگاران گذشته صنایع دستی به عنوان پدیده ای تمام عیار در هر عهد حضور فعال داشته است.

در ایامی که ماشین به وجود نیامده بود و حتی در دورانی که حضور آن به گستردگی امروز نبود، این صنعت حامی تمامی استعدادها و آفرینش های سازندگی بشر بود، به همین دلیل امروز با نگاه به صنایع دستی هر قوم و قبیله ای می توان دریافت که آن قوم درچه مرحله ای از صنعتگری بوده است.

گیلان در تولید محصولات صنایع دستی موقعیتی ویژه و ممتاز دارد

استعداد و روحیه خلاق و قدرت ابتکار صنعتگران و علاقه آنان به تولید آثار هنری و ذوقی موجب شده است که کشور ایران از گذشته های بسیار دور تا زمان حال همواره در تولید محصولات صنایع دستی موقعیتی ویژه و ممتاز داشته باشد و از شهرتی عالم گیر برخوردار شود.

به هرحال امروز صنایع دستی ایران و گیلان علیرغم فراز و نشیب های فراوان و حتی با توجه به بی مهری های که در برخی از دوران ها پشت سرگذاشته اما امروز در زمره با ارزش ترین هنرهای کاربردی جامعه مطرح است و نه تنها از جنبه های فرهنگی بلکه از جهات اقتصادی و اجتماعی نیز احترام و توجه و عنایت جهانیان را به خود جلب کرده است.

استان گیلان دارای رشته های صنایع دستی زیبا و منحصر بفرد در کشور است که متاسفانه برخی از این رشته ها نظیر سفال سقف، چادر شب بافی ابریشمی، دارایی بافی، دواتگری، صدوق بولاکی، عبا بافی، کدوقلیانی، نمد مالی، شالبافی، تولیدات دستباف پشمی، چموش دوزی ( صنایع چرمی ) و چلنگری منسوخ و یا درحال منسوخ شدن هستند.

لزوم احیای صنایع دستی منسوخ و در حال منسوخ استان

در این ارتباط مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان گفت: احیای صنایع دستی و هنرهای سنتی رو به فراموشی استان در برنامه های سال جاری معاونت صنایع دستی استان گنجانده شده است.

امید عزیزی بر لزوم احیای صنایع دستی منسوخ و در حال منسوخ استان تاکید کرد و افزود: شناسایی پیشکسوتان این رشته ها، ایجاد کارگاه های آموزشی، آموزش به هنرمندان و همچنین نامگذاری خیابان ها با نام صنایع دستی در دستور کار این سازمان است.

وی در ادامه با بیان اینکه صنایع دستی گیلان از ظرفیت و قابلیت بالای برای توسعه گردشگری برخوردار است، اظهارداشت: بسترهای معرفی این محصولات به گردشگران باید بیشتر فراهم شود.

مدیرکل میراث فرهنگی گیلان ایجاد نمایشگاه ها و بازارچه های صنایع دستی را امری ضروری دانست و یادآورشد: این فعالیت ها موجب تشویق هنرمندان و رونق بازار صنایع دستی خواهد شد.

بدون شک ریشه صنایع دستی گیلان با گذشته تاریخی آن پیوند دارد، سفالگری، گلیم بافی، ساخت انواع پای افزارها، انواع دوخت و دوزها و غیره هر یک نشانی از گذشته های دور دارند.

یافتن پیوند میان صنایع دستی امروز گیلان و گذشته آن جدا از آثاری که خاک پاسدار آنها بوده به دلیل رطوبت بالای منطقه و نابودی تدریجی این آثار کمی دشوار می کند.

محصول تولیدی صنایع دستی تجلی زیبایی های درونی انسان است

با این وجود نقش و جایگاه هنرهای سنتی و صنایع دستی در بهبود مهندسی رفتارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه بر هیچکس پوشیده نیست.

محصول تولیدی صنایع دستی تجلی زیبایی های درونی انسان خالق آنهاست و به این جهت با سایر محصولات در عرصه صنعت و خدمات بسیار متفاوت و دارای روح و لطافت خاص خود است.

قدمت این هنر صنعت ملی و بومی در گیلان به هزاران سال قبل و بطوریقین به قدمت تولد بشر دراین خطه سر سبز می رسد، آثار کشف شده در آق اولر، مریان، مارلیک، دیلمان و نقاط دیگر که ارزش فرهنگی، تاریخی و اقتصادی فراوانی دارد روزگاری به دست هنرمندان و صنعتگران چیره دست هنرهای سنتی و صنایع دستی قدیم ساخته شده اند.

عدم توجه مناسب در گذشته به این رشته و همچنین مدرنیته و تجمل پرستی آسیبی جبران ناپذیر بر پیکره صنایع دستی وارد کرده که جبران آن نیاز بر مطالعه، نوآوری، تلفیق فناوری و سنت، نیاز سنجی و از همه مهمتر همت والای مردم و مسئولان را می طلبد.

هم اکنون بیش از 40 رشته فعال و نیمه فعال در سطح استان وجود دارد که در بسیاری از هنرهای سنتی و صنایع دستی گیلان سرآمد سایر استانها مثل چادر شب بافی صنایع مستظرفه چوبی، مروار بافی و حصیر بافی است.

رشته های صنایع دستی گیلان سرآمد سایر استان های کشور است

یک کارشناس صنایع دستی در این باره گفت: در گیلان بسیاری از هنرها وجود دارد مثل با مبوبافی لیالستان، لاهیجان، چموش دوزی ماسوله و رشتی دوزی یا گلبند دوزی که خاص و بومی استان است.

محمد علی یوسفی افزود: با توجه به اینکه بخش عمده ای از محصولات تولیدی گیلان نیاز مصرفی روز مره مردم کشور و تعدادی از کشورهاست رونق، دوام و قوام آن همچنان ادامه داشته باشد.

وی اظهارداشت: بسیاری از رشته های دیگر وجود دارند که نیاز به توجه ویژه دارد تا همچنان بتوان ادعا کرد نسل های آینده افتخار دیدن آن را داشته باشند.

این کارشناس صنایع دستی گفت: این امر محقق نخواهد شد مگر آنکه نهضتی برای احیا، توسعه و ترویج آن در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آغاز شده به دست مردم ، مسئولان و دلسوزان این حوزه به پیش برده شود.

وی ادامه داد: در صورت تحقق این امر اشتغال افزایش خواهد یافت، سطح در آمد خانوارها فزونی می یابد، مهاجرت معکوس ایجاد می شود و با صادرات صنایع دستی تکیه بر درآمده های نفتی کاهش و این محصول استراتژیک برای نسل های آینده حفظ خواهد شد.

با این حال انواع صنایع دستی که در گیلان تولید می شود شامل خراطی و نازک کاری چوب، منبت کاری، معرق کاری، حصیر بافی، بامبو بافی، مروار بافی، سفالگری و سرامیک سازی، نقاشی روی کدو، نمد مالی، شالبافی، ابریشم بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چموش دوزی، قلابدوزی، چادر شب بافی، قالی بافی و سایر رشته هاست.

منبت، صنعت پر پیشه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله است

منبت:‌یکی از ظرایف صنایع دستی ایران است که چونان دیگر انواع این صنعت پر پیشه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندر کاران آن از مواد اولیه ای ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند.

منبت کاری هنری مشتمل بر حکاکی و کنده کاری برروی چوب براساس نقشه ای دقیق است، از آنجا که چوب دارای مقاومت قابل ملاحظه ای در برابر رطوبت، عوامل جوی و غیره  نیست متأسفانه نمونه و اثری از چوب های منبت کاری شده در دوره پیش از اسلام در دست نیست.

خراطی:‌ از کارهای چوبی بوده که معمولا با قرار گرفتن چوب برروی دستگاه های خراطی که طی آن چوب حول مرکزیتی به دوران می آید انجام می شود، فرآورده های تولیدی این رشته شامل گلدان، قندان، شکلات خوری، آجیل خوری، زیر سیگاری، میان قلیان، عصا و غیره است.

نازک کاری چوب: روشی از ساخت فرآورده های چوبی است که طی آن به وسیله وسایل نجاری نظیر اره، رنده، سوهان، مغار و غیره قطعات کوچک چوبی آماده و سپس بصورت روکش برروی بدنه چوبی چسبانده می شوند، قطعات چسبانده شده تحت فشار قرار گرفته و شکل می گیرند، از این روش انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید می شود.

معرق روی چوب:  بیشتراین هنر در شهر رشت و به صورت خصوصی کار می شود، "حصیربافی " مهمترین مراکز فعالیت این رشته در رشت، خمام، حسن رود، انزلی، اطراف لنگرود و رودسر است.

بامبو بافی با کشت چای در گیلان آغاز شد

بامبو بافی: شروع کار بامبو بافی با کشت چای در گیلان آغاز و رواج یافت و مهمترین مرکز تولید آن لاهیجان به ویژه  منطقه لیالستان است، بامبو در فارسی به نی خیزران شهرت دارد که به طور طبیعی در مرداب ها و اطراف رودخانه های لاهیجان و رشت می روید.

مرواربافی: یکی از رشته های صنایع دستی که طی سالیان اخیر در گیلان رواج یافته است، مروار یک نوع چوب ترکه ای است که در منطقه سولقان در اطراف تهران کاشته می شود و از آن انواع و اقسام سبد در سایزهای مختلف، جامیوه ای، جانانی، جا لیوانی و غیره می بافند، از نظر شکل و ظاهر به محصولات بامبوبافی بسیار شبیه است.

بدین ترتیب از مراکز مهم رشته " سفالگری و سرامیک سازی " در گیلان می توان آستارا، انزلی، رودسر، صومعه سرا، لاهیجان و تالش یاد کرد، در استان مواد اولیه و مورد مصرف سفال بسیار یافت می شود و به دلیل رطوبت هوا و بارندگی های تقریبا دائمی از گذشته های دور مصرف سفال سقف برای پوشش ساختمان ها استفاده می شد.

نقاشی روی کدو: در لیالستان لاهیجان نوعی کدو کشت می شود که به کدوی قلیایی معروف است و در شرایط خاص پرورش می یابد.

نخست کدوی نارس را درون قالبی چوبی که جداره آن به شکل های زیبا و متفاوت مشبک است قرار می دهند و دهانه آن را می بندند به طوریکه فقط ساقه کدو از دهانه قالب بیرون می ماند، کدو که به تدریج رشد می کند شکل قالب چوبی را به خود می گیرد و از داخل روزنه های قالب مشبک به بیرون نفوذ می کند.

پس از رسیدن کامل کدو آن را از ساقه جدا کرده و با احتیاط قالب را باز می کنند و سپس آن را نقاشی کرده و برای آنکه رنگ آن تیره قهوه ای شود، آن را درون ظرف بزرگی با پوست انار و زاج سیاه می جوشانند و سپس قسمت های از پوست کدو را که باقی مانده می تراشند و در نتیجه نقش و نگار روی آن ظاهر می شود.

این کدو پس از رسیدن خود به خود توخالی می شود، از این محصول بیشتر برای قلیان، پایه آباژور و غیره استفاده می کنند، این هنر از هنرهای تزئینی است.

نمد به عنوان یکی از زیراندازها و تن پوش های سنتی ایران سابقه ای طولانی دارد 

نمدمالی: نمد به عنوان یکی از زیراندازها و تن پوش های سنتی ایران سابقه ای طولانی دارد، ماده اولیه مورد نیاز برای تهیه نمد بطور معمول ضایعات پشم و کرک قالی است ولی از آنجا که تولید نمد بنا بر سفارش متقاضی به نمدمال صورت می گیرد از پشم های مرغوب نیز در آن استفاده می شود.

به هر حال برای نجات هنرهای سنتی و صنایع دستی از ورطه فراموشی و منسوخ شده باید مدیریتی صحیح، متخصص و کارآمد به کار گرفته شود.