به گزارش خبرنگار مهر، عناصر طراحی در معماری ایرانی از قدمتی سه هزار ساله برخوردار است و این معماری همواره در دوران مختلف حضور داشته و تاثیرگذاری خود را در زندگی امروز نیز حفظ کرده است.
در واقع معماری ایرانی به سبکی دست یافت که با هیچ سبک دیگری اشتباه نمی‌شود و در ایران معماری آثار تاریخی در عین حالی که دارای مفهوم و هدف دینی وآیینی است، مانند سایر نقاط جهان وابسته به عواملی چون اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، دین و آیین است.
تنوع شرایط اقلیمی در مناطق مختلف و تجربه‌های گوناگون، معماران را بر آن داشت که روند طراحی خانه‌ها را مطابق با شرایط مکانی تغییر دهند و شرایط اقلیمی نیز تاثیر بسزایی در طراحی‌ها داشته است.
قرار گرفتن در دل کویر باعث پیدایش گونه‌ای از معماری شده، تا ساکنان این نواحی از شرایط بد آب و هوایی مانند گرمای روز و هوای سرد شب هنگام حفظ شوند.
در این مناطق وجود آفتاب سوزان، گردو غبار و طوفان شن، کمی بارندگی و باد باعث شده که بافت شهری متراکم شود و خانه‌ها تو در تو و در کنار هم ایجاد شوند.
نداشتن رطوبت کافی در هوا و کمبود آب و پوشش بسیار کم گیاهی در اقلیم‌های خشک، انسان‌ها را به فکر آفریدن یک بهشت کوچک، در حیاط خانه‌ها وا داشت تا از گرما ی شدید و خشکی هوا ایمن باشند.
عمارت یزدان پناه قم بنایی با قدمت 120 سال و متعلق به دوره قاچار است
خانه یزدان پناه با مساحت بنا 884 و نیم متر مربع دارای 928 مترمربع زیربنا و متعلق به اواخر دوره قاجاری و اوایل پهلوی و به دو نسل پیش با قدمتی نزدیک به 120 سال است.
این خانه درخیابان باجک قم، کوچه شماره ۱۱ واقع شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۱۵۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسیده است.
معماری خانه یزدان پناه سر به تو دارد و به عبارتی درونگر است و نمای خارجی این خانه نیز از تاثیرات اقلیمی و باورهای مردمی بی‌بهره نیست.
نمای بیرونی خانه یک نمای پوشیده کاهگلی است که در برابر گرما مقاوم است و هنگام روز دیر گرم می‌شود و گرمای ذخیره شده در طی روز را شب هنگام به بیرون پس می‌دهد.
یک کار‌شناس ارشد معماری و استاد دانشگاه در خصوصی چگونگی معماری این بنا درگفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: اگر بخواهیم علت پیدایش این گونه از معماری را بیابیم باید به عوامل مختلفی همچون اقلیم، فرهنگ و مصالح اشاره کنیم.
الهام قرنلی گفت: باید توجه داشت که اقلیم، تأثیر بسزایی در ساماندهی ساختمان‌های یک منطقه و به خصوص خانه‌ها که محل استراحت و آرامش است دارد و در مناطقی همانند قم با توجه به گرما و خشکی آن، از دیر زمان توجه بسیاری به ایجاد و حفظ وضعیت مطبوع و مطلوب درون خانه می‌شد.
وی با بیان اینکه خانه یزدان پناه در قم یکی از خانه‌های دوره قاجاری است که با تکیه بر معماری ایرانی بنا شده است افزود: در این عمارت با ساماندهی اندام‌های ساختمان گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از محیط بیرون جدا و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند داده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه خانه‌های درونگرا مانند عمارت یزدان پناه قم در اقلیم گرم و خشک، همچون بهشتی در دل کویر است اظهار داشت: در این بنا ترکیب طبیعت و مصالح با عناصر معماری مانند ایوان، بادگیر، ارسی، اتاق تابستان نشین واتاق زمستان نشین شرایطی را فراهم می‌کند که انسان کویری بی‌نیاز به مصرف انرژی‌های طبیعی باشد و بتواند شرایط آسایش را در فضای زندگی خود فراهم کند.
قرنلی در تشریح معماری خانه یزدان پناه ادامه داد: در ورودی این بنا یک هشتی وجود دارد که مانند برزخی میان جهان بیرون و درون خانه است.
این کار‌شناس ارشد معماری عنوان کرد: در خانه یزدان پناه هشتی‌های مختلفی در داخل بنا مشاهده می‌شود که از یک طرف توسط ایوان به حیاط یا به بالا خانه در اتاق‌های همکف راه می‌یابد و از طرف دیگر با پله‌هایی، به زیر زمین می‌رود.
عمارت یزدان پناه خانه‌ای چهار فصل
وی با بیان اینکه خانه‌های درونگرا در مناطق گرم و خشک به خانه‌های چهار فصل موسوم هستند، به چیدمان و معماری داخل خانه یزدان پناه اشاره کرد و افزود: ساخت اتاق‌ها در این بنا در ارتباط با طبیعت و فصول مختلف سال است.
قرنلی با بیان اینکه اتاق‌های اطراف حیاط این ساختمان در فصول مختلف سال مورد استفاده قرار می‌گیرند افزود: نحوه چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است.
وی گفت: در اتاق‌های زمستان‌نشین برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره‌های آن ارسی‌های بزرگ است و سطح ارتفاع اتاق در این ضلع کوتاه‌تر بوده تا هوای اتاق زود‌تر گرم شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اتاق‌های سمت جنوب حیاط در تابستان در سایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیر‌ها و هواکش‌ها نیز غالبا در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.
وی با بیان اینکه سرداب نیز در این سمت واقع است افزود: وجود حوض آب و مجاری ورودی بادگیر باعث افزایش رطوبت و برودت در این فضا می‌شود.
قرنلی عنوان کرد: سطح ارتفاع اتاق‌ها درضلع جنوبی ساختمان بلند‌تر است تا هوا ی درون اتاق دیر‌تر گرم شود و هوای گرم به سطح بالا صعود کند و یک پنجره نیز در نزدیک سقف وجود دارد که هوای گرم از اتاق خارج شود تا فضای نشستن که نزدیک به کف زمین است خنک‌تر باشد.
تمامی اتاق‌های خانه یزدان پناه به یکدیگر را ه دارند
اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یک به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند اما میان آن‌ها در چوبی کار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود.
در خانه یزدان پناه مانند دیگر خانه‌های اقلیم گرم و خشک اتاق‌ها گرداگرد حیاط به صورت تو درتو قرار گرفته‌اند و این خاصیت انعطاف پذیر باعث شده که تمام اتاق‌ها با درب‌هایی به یکدیگر راه یابند و این امر موجب می‌شود اتاق‌ها با یکدیگر در تبادل دمایی بیشتری باشند.
به گفته اهالی در زمان حضور مهمانان یا گرفتن مراسم‌های عبادی، جشن‌ها و مهمانی‌ها به وسیله این در‌ها اتاق‌ها را به یکدیگر متصل می‌کردند.
سالن اصلی یا شاه نشین که محلی برای پذیرایی از مهمانان است در ضلع غربی حیاط، قرار گرفته و به دلیل اینکه در این اقلیم بیشتر اهالی و ساکنین با گرمای بیش از حد آفتاب در بیشتر ماه‌های سال مواجه هستند این بخش از گرمای کمتری در طی روز استفاده می‌کند.
در گذشته آشپزخانه به عنوان یک فضای خدماتی در جایی دور از چشم قرار می‌گرفته تا هم بوی غذا در حیاط نپیچد و خدمه هم دور از اهالی خانه مشغول کار باشند.
مطبخ در خانه یزدان پناه در گوشه شمال شرقی قرار دارد و قسمت اصلی آنکه جهت طبخ غذا بوده در طبقه زیرزمین واقع است.
قرنلی در تشریح فضای داخلی عمارت یزدان پناه قم با بیان اینکه پس از ورود به خانه و عبور از هشتی به وسیله پله‌هایی می‌توانیم به زیرزمین راه یابیم ابراز داشت: در زیرزمین راهرویی شبیه ایوان فضا‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند.
دلایل ایجاد زیر زمین در خانه‌های مناطق گرم و خشک
قرنلی با بیان اینکه سه دلیل عمده برای ایجاد زیر زمین در خانه‌های مناطق گرم و خشک همانند خانه یزدان پناه وجود دارد افزود: دلیل اول این است که خاک این مناطق سست بوده و برای اینکه از رانش بنا جلوگیری شود زمین را تا رسیدن به خاک مطلوب حفر کرده و سطح بیشتری از خانه را با زمین درگیر می‌کردند.
استاد دانشگاه ادامه داد: دلیل دوم، سطح جاری آب‌ها بوده که برای اینکه آب را از بیرون به خانه بیاورند سطح خانه را پایین‌تر از سطح تراز آن می‌ساختند تا آب به درون سرازیر شود.
کار‌شناس ارشد معماری دلیل سوم ایجاد زیر زمین در مناطق گرم و خشک را برقراری تبادل حرارتی دانست و افزود: یکی از آثار ایجاد زیرزمین در این مناطق برقراری تبادل حرارتی ساختمان با خاک است و این امر باعث می‌شود مکانی پدید آید که در زمستان محیطی گرم‌تر از بیرون و در تابستان محیطی خنک‌تر ایجاد شود.
قرنلی اضافه کرد: زیر زمین در گذشته بیشتر نقش فضای خدماتی را داشته و مکانی برای انبار کردن آذوقه، آب، مطبخ و حمام بوده و زیرزمین در خانه یزدان‌پناه نیز در بخش جنوبی قرار دارد که مکانی بسیار مطلوب برای گریز از هوای گرم فراهم کرده است.
بادگیر‌ها جز لاینفک خانه‌های مناطق گرم و خشک در گذشته بود
وی در ادامه به ساختار بادگیر در خانه پزدان پناه اشاره کرد و ابراز داشت: یکی از اجزای لاینفک خانه‌های مناطق گرم و خشک همانند عمارت یزدان پناه، بادگیر است که باعث تلطیف هوای درون خانه می‌شود و همانند یک دستگاه خنک کننده و تهویه عمل می‌کند.
کار‌شناس ارشد معماری با بیان اینکه بادگیر‌ها در این خانه، باد مطلوب را از چهار طرف دریافت و به سمت پائین هدایت می‌کند افزود: هوای گرم و کهنه داخل با آمدن هوای سرد و تازه بیرون عوض می‌شود و با قرار دادن حوض آب در زیر بادگیر باعث شده که هوا، خنک‌تر و از رطوبت کافی برخوردار شود.
قرنلی در ادامه حیاط مرکزی عمارت یزدان پناه را به عنوان حریمی امن، آرام و نشانه محدوده تملک دانست و افزود: حیاط مرکزی در این عمارت وحدت دهنده و ارتباط دهنده چند فضا است و ایجاد محیطی سرسبز و با نشاط، به عنوان یک هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب است.
وی اضافه کرد: اتاق‌ها در خانه یزدان پناه گرداگرد حیاط جمع هستند و حوض آب، گیاهان و درختان درون حیاط سعی در تلطیف هوا و افزایش رطوبت دارد.
استاد دانشگاه عنوان کرد: در این خانه همانند اغلب خانه‌های ایرانی دو گونه حیاط داریم که شامل حیاط بیرونی و حیاط اندرونی است که در حیاط اندرونی نارنجستانی که محل پرورش درختان مرکبات است دیده می‌شود.
قرنلی ادامه داد: حیاط نارنجستانی حیاطی کوچک در مجموعه اندرونی بوده که علاوه بر تامین نور فضاهای اطراف امکان نگهداری گیاهانی را که نسبت به یخبندان شب‌های زمستان مناطق کویری حساس هستند فراهم می‌کند.
نزدیک به 7 سال پیش میراث فرهنگی قم این ملک را از مالک خصوصی آن خریداری کرد که پس از گذر این چند سال هنوز به طور کامل به موزه‌ای کاربردی تبدیل نشده است.
در برخی از تاق‌های این عمارت آثاری در قالب سفالگری و نگار‌گری هنرمندان معاصر به نمایش گذاشته شده که جاذبه چندانی برای بازدید کننده ندارد.
در سوال از مردم، بسیاری از شهروندان قمی حتی اسمی از خانه یزدان پناه با این مشخصات و معماری برجسته نشنیده بودند و تعدادی از آن‌ها هم تمایلی به بازدید از آن نداشتند.
شخصی که در این خانه به عنوان مسئول حضور داشت می‌گفت در روز تعداد انگشت شماری از همشهریان قمی از این خانه بازدید می‌کنند.
وی علت عدم استقبال همشهریان قمی از این بنا را نبود تبلیغات مناسب عنوان کرد و افزود: تغییر کاربری این عمارت و تبدیل شدن آن به یک مکان تفریحی و رفاهی می‌تواند در جذب علاقمندان و بازدید کنندگان از این اثر کمک بسزایی کند.
وی عنوان کرد: می‌توان برخی از اتاق‌های این عمارت را برای اقامت توریست‌ها و گردشگران در نظر گرفت تا در مدت زمان بیشتری از این اثر بازدید کنند.
حال این سوال مطرح می‌شود که دلیل این بی‌مهری و ناآگاهی نسبت به بافت سنتی و از آن جمله خانه‌های زیبای تاریخی قم، از سوی شهروندان قمی و سایر کسانی که به دلایل مختلف وارد استان می‌شوند چیست؟
مدیر برنامه ریزی و طراحی شهری شهرداری قم نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه اگر شهر‌ها را از نظر گردشگری تقسیم بندی کنیم، شهر قم در لایه‌های سوم به بعد قرار دارد اظهار داشت: یکی از این دلایل وجود آستانه مقدسه حرم حضرت معصومه (س) است که باعث شده اکثر مسافران برای زیارت به قم سفر کنند نه برای گردشگری.
مهندس علی رضا خاکی اضافه کرد: در سال‌های اخیر پرداختن به مسائل دینی و مذهبی تبدیل به اولویت بلامنازع در شهر قم شده و تفریحاتو گرشگری در لایه‌های بعدی قرار گرفته است.
وی ادامه داد: پویا بودن هسته مرکزی شهر که شامل حرم و اطراف آن است باعث تخریب و تغییر کاربری ساختمان‌ها و بافت اطراف حرم شده است.
دلایل بی‌رغبتی بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری در بافت‌های تاریخی
وی با بیان اینکه گرانی املاک اطراف حرم مطهر دلیل اصلی عدم رغبت بخش خصوصی به سرمایه گذاری در بخش گردشگری بخصوص ترممیم و بازسازی بناهای تاریخی است افزود: به عنوان مثال در سال 1384 در شهر یزد، بخش خصوصی خانه‌ای را در بافت سنتی به مبلغ 20 میلیون تومان خریداری کرد و پس از مرمت و تغییر کاربری، آن را به هتل و رستوران تبدیل کرد که این امر سود بسیاری عاید بخش خصوصی کرد.
مدیر برنامه ریزی و طراحی شهری شهرداری قم ادامه داد: در همان سال 84، همان خانه در بافت سنتی قم و در اطراف حرم مطهر حضرت معصومه (س) 500 میلیون تومان هزینه داشت که بخش خصوصی رغبتی برای سرمایه گذاری در این زمینه نداشت.
وی به یکی دیگر از علل کم رغبتی بخش خصوصی در ورود به سرمایه گذاری در بخش گردشگری اشاره کرد و اظهار داشت: به دلیل غالب بودن مذهب در شهر قم بعضی از کاربری‌ها اجازه رشد پیدا نمی‌کنند و شاید بهتر باشد که این قسمت از قم که در هسته مرکزی شهر هم قرار دارد مکانی برای استراحت روحی افراد و پرداختن به مسائل عبادی باشد.
خانه یزدان پناه به مکانی تفریحی و رفای تبدیل شود
خاکی در ادامه به علت تبدیل نشدن خانه‌هایی قدیمی و سنتی همانند خانه یزدان پناه به مکان‌های تفریحی و رفاهی به منظور جذب بیشتر علاقمندان اشاره کرد و اظهار داشت: تغییر کاربری یکی از کارهایی بود که اولین بار دکتر اولیا در یزد انجام داد و یک خانه تاریخی را مرمت و آن را به اداره میراث فرهنگی یزد تحویل اد.
مدیر برنامه ریزی و طراحی شهری شهرداری قم افزود: برای مرمت و نمایش این آثاردر قم، بهتر است از بناهای تاریخی‌تر و بزرگ‌تر همچون مسجد جامع قم و یا تیمچه بزرگ که متروک مانده است شروع کرد تا زمینه برای آشنایی بیشتر علاقمندان و شهروندان به بافت تاریخی و بناهای شاخص همانند عمارت یزدان پناه فراهم شود.
..........................
گزارش از مهدی بخشی سورکی
نظر شما