سه اصل اساسی در نظام اقتصادی اسلام/ در اسلام سرمایه گذار حرمت دارد

به گزارش خبرنگار مهر، اقتصاد در اسلام دارای مشخصات متنوع و مختلفی است که هر یک از آنها بیانگر بعدی از ابعاد گسترده اقتصاد اسلامی است که در اینجا به اختصار به چند مورد اشاره می شود.

در نظام اقتصاد اسلامی، کار هم ارزش مادی و هم ارزش معنوی دارد و باید اجر فرد پرداخت شود

در مکاتب اقتصادی دیگر، کار تنها ارزش مادی دارد در حالیکه در بینش اسلامی ارزش کار انسان تنها به اندازه پولی که دریافت می کند نیست بلکه به اندازه حسن نیتی است که در انجام آن به کار برده و دارای اجر معنوی است.

از این رو کار در اسلام امری مقدس وعبادت تلقی شده و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. همچنین در روایات از بیکاری، تنبلی، کم کاری، ناپایداری در کار به شدت توبیخ و سرزنش شده است.

پیامبر اکرم ( ص) در این رابطه فرمود: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ اَلْقی کَلّه عَلَی النّاسِِ ، مَلْعُونٌ ، مَلْعُونٌ مَن ضَیَعَ مَنْ یَعُول، از رحمت الهی به دور است کسی که بار زندگی خود را به گردن مردم بیندازد و خانواده اش را در اثر ندادن نفقه ضایع و تباه سازد.

ایشان همچنین در حدیث دیگری فرموند: مَنْ وَجَدَماءً اوَتُرابْا ثُمَّ افْتَقَرَ فَاَبْعَدَهُ الله؛ کسی که آب و زمین در اختیار دارد اما فقیر است خدا او را از رحمت خود دور کرده است.

بنابراین از ویژگیهای اقتصادی اسلامی آن است که کار، ارزش معنوی داشته و برای خدا انجام می گیرد.

نکته دیگر اینکه در اسلام، کار با اعتقاد به قضا و قدر الهی، رزاقیت خداوند، توکل، زهد، صبر و مذموم بودن دنیا نه تنها تضادی ندارد بلکه درک صحیح این مفاهیم اثر مثبت بر کار داشته و زمینه رشد و توسعه اقتصادی را به دنبال دارد.

در بینش اقتصادی اسلام مال و ثروت فضل خدا است

با تتبع در منابع دینی در می یابیم که از نظر اسلام داشتن مال و سرمایه یک ارزش و مایه سعادت بوده ولی ثروت اندوزی و دلبستگی به مال و ثروت یک امر مذموم و مطرود است. آیات و روایات فراوانی راجع به مال و ثروت وجود دارد که به خوبی جنبه های مثبت و منفی آن را بیان می کند که به برخی از آنها اشاره می کنیم.

الف: مال و ثروت در اصل از آن خدای متعال و فضل الهی است که انسان به دست می آورد. خداوند متعال به مومنان دستور می دهد؛ وآتُوهُمْ مِنْ مالِِ الَّذی آتاکُمْ ، به آنان (فقرا) از مال خدا که به شما داده، بدهید.( نور / 33)

در سوره جمعه آیه 10 می فرماید: َإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاَةُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ ، هنگامی که نماز جمعه به پایان رسید در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا روزی بخواهید.

امام باقر(ع) حدیثی را از پیامبر (ص) نقل می کند که آن حضرت فرمود: زمانی خواهد آمد که مردم از پروردگارشان راجع به سود اموال خود گلایه می کنند و می گویند: از فلان وقت تا حالا سودی به چنگ نیاوردم و همیشه از سرمایه خوردم. آنگاه حضرت فرمود: وَیْحَکَ وَهَلْ اَصْلُ مالِکَ وَذَرْوَتُهُ اِلا مِنْ رَبِّکَ؛ وای بر تو، آیا نمی دانی اصل مال تو و سود آن از آن پروردگار است.

همچنین امام صادق (ع) به ابان بن تغلب فرمود: اَلْمالُ مالُ الله یَضَعَهُ عِنْدَ الرَّجُلِ وَدائِع، مال، مال خداست و آن را به امانت نزد اشخاص قرار داده است.

این اعتقاد توحیدی که همان مال ها و مواهب و سرمایه ها، از آن خداست دلالت دارد بر اینکه انسان می تواند از مال و ثروت بهره و استفاده صحیح ببرد، حق ندارد آن را وسیله طغیانگری و ظلم و فساد قرار داده و در غیر راه صحیح و مشروع مصرف کند.

این اعتقاد یک ارزش است و اثر فراوانی در زندگی انسان دارد و از ویژگی های اقتصاد اسلامی محسوب می شود.

مال و ثروت قوام زندگانی مردم و اجتماع است

ب: مال و سرمایه قوام و پشتوانه زندگانی مردم و اجتماع است. خداوند در قرآن می فرماید: وَلا تُوْتُوا السُفَهاءَ اَمْوالَکَمُ الَّتی جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیاماً (نسا /5) اموال خود را که خداوند سبب قوام زندگی شما قرار داده به دست سفیهان می دهد.

تعبیر به "قوام" از مال و ثروت به خوبی اهمیت و ارزش مال را دلالت دارد. یعنی این سرمایه ها قوام زندگانی و اجتماع شماست و نباید به دست نااهلان و سفیهان داد، باید اموال و سرمایه به دست کسانی باشد که سبب رشد و تحول اقتصادی شود.

در روایت آمده است شخصی از امام باقر (ع) راجع به پول و ثروت سؤال کرد.حضرت فرمود: جَعَلَها الله مَصِحَّةً لِخَلْقِهِ وَ بِِها تَسْتَقیمُ شُؤوُ نُهُمْ و مَطالِبُهُم، خداوند پول و ثروت را وسیله سامان یابی زندگی خلق قرار داده است و به وسیله پول و ثروت کارهای مردم رو به راه می شود و نیازهای آنان برآورده می شود.

پول و ثروت وسیله ای برای فعالیت، تولید و پیشرفت اقتصادی است، همچنانکه پیامبر اکرم (ص) فرمود: نِعْمَ اْلمالُ الصّالِح، مال حلال و شایسته انسان صالح را سزاست.

پول و مال از نظر مالی ارزش یکسانی دارند لیکن نگاه و بینش انسانها به مال به آن ارزش و اعتبار معنوی می بخشد به همین جهت پیامبر تعبیر صالح را برای مال به کار برده است.

بنابراین مال و ثروت سبب قوام و دوام زندگی فردی و اجتماعی انسان و انگیزه ای برای شکوفا شدن توانایی ها، تولید بیشتر و رشد اقتصادی جامعه است و همین امر شاخصی برای نظام اقتصادی اسلام است که آن را از سایر نظامهای اقتصادی ممتاز می کند.

نگاه اسلام به مال و ثروت

ج: خداوند از مال و ثروت به خیر و خوبی تعبیر آورده است. در سوره بقره آیه 180 می فرماید: کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ ، بر شما نوشته شده هرگاه یکی از شما فرا رسید اگر چیزی از خیر(مال) از خود به جا گذاشته نسبت به پدر و مادر و نزدیکان به نیکی وصیت کند.

این تعبیر خیر از مال اشاره لطیفی به مشروع بودن ثروت و مال است و اینکه اسلام ثروت و سرمایه را خیر و برکت و نردبان صعود انسان به کمال می داند به همین جهت امام باقر(ع) فرمود: نِعْمَ اْلعَوْنَ اَلدُنْیا عَلی طَلَبِِ الاخِرَةِ؛ دنیا و مال کمک خوبی برای رسیدن به آخرت است.

یکی از یاران امام صادق(ع) به آن حضرت گفت: چکار کنم من دنیا را دوست دارم و به آن علاقمندم می ترسم دنیا پرست باشم. امام فرمود: با مال و ثروت دنیا می خواهی چه انجام بدهی؟ گفت می خواهم هزینه خود و خانواده ام را تأمین کنم و به خویشاوندان کمک کنم و در راه خدا انفاق کنم و حج و عمره به جا آورم. امام فرمود: لیس هذا طلب الدنیا هذا طلب الاخره. این دنیا طلبی نیست بلکه طلب آخرت است.

بنابر این در بینش اقتصادی اسلام، مال و ثروت وسیله ای برای برآوردن نیازهای زندگی فردی و اجتماعی، پر کردن خلاهای اقتصادی و برقراری عدالت اقتصادی است و بر طبق این معنا مال و ثروت یک ارزش تلقی شده و ممدوح است اما اگر مال و ثروت مانع رسیدن به کمال، موجب دلبستگی انسان به دنیا، وسیله ای برای طغیان و تفاخر و ... شود مورد مذمت و نکوهش است.

امنیت اقتصادی شرط تحقق نظام اقتصادی اسلام است

نظام اقتصاد اسلامی بر سه اصل اساسی تأکید دارد. یکی امنیت اقتصادی، دیگری عدالت اقتصادی و سوم رشد و شکوفایی اقتصادی.

این سه اصل در نظام اقتصادی اسلام علاوه بر تأمین سطح معیشت مطلوب مردم زمینه های لازم برای رشد و تعالی انسانها را برای کمال فراهم می کنند.

مقصود از امنیت اقتصادی ایجاد فضایی است که در آن سرمایه و سرمایه گذار، صنعت و صنعتگر، کار و کارگر و همه قشرها در برابر انواع فشارهایی که خارج از کنترل آنهاست حفاظت می شوند و در راستای کار و تلاشی که برای شکوفایی اقتصاد انجام می دهند احساس اطمینان و آرامش داشته باشند.

از ویژگی های اقتصاد اسلامی آن است که در اسلام هم مال و سرمایه حرمت دارند و هم سرمایه گذار و هم شخصی که کار اقتصادی انجام می دهد.

از مهمترین اصولی که اسلام در قضایای اقتصادی به صورتی خاص درباره آن تأکید کرده، اصل حرمت و احترام مال و امنیت اقتصادی است؛ علت حرمت و احترام مال آن است خداوند مال را وسیله قوام زندگی مادی و معنوی انسان و سبب رسیدن به کمال می داند. جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیاماً. خداوند مال را وسیله قیام و برقرار ماندن شما قرار داده است.

در روایات متعدد این تعبیر آمده که حرمت مال انسان همچون حرمت خون اوست از جمله پیامبر اکرم(ص) فرمود:حُرْمَةُ ماله (المؤمن)کَحُرْمَة دَمُه حرمت مال مؤمن همچون حرمت خون اوست. و در حدیث دیگر فرمود: اَلْمُؤمِنُ حَرامٌ کُله عِرْضُهُ وَ مالُهُ و دَمُه. همه چیز مؤمن محترم است،عرض و آبروی او، مال و خون او.

امیرالمؤمنین علی (ع) فرمود: اَعْظَمُ اْلخَطایا اِقْتَطاعُ مالُ امِرء مُسْلِمٍ بِغَیْر حَقٍ. بردن و خوردن مال مرد مسلمان به ناحق از بزرگترین خطاهاست.

تشبیه حرمت مال مؤمن به حرمت خون او دلیل بر اهمیت امنیت اقتصادی و نقش امنیت مال و سرمایه در اقتصاد است.

در روایات متعدد از تصرف کردن مال دیگری به شدت نهی شده و برای مال مردم امنیت خاصی در نظر گرفته شده است. از جمله پیامبر اکرم (ص) فرمود: لا یحِلُ لِمُؤمِنٍ مالُ اَخیهِ اِلا مِنْ طیبِ نَفسِهِ. حلال نیست برای مؤمن تصرف در مال برادر مسلمانش مگر با میل و رضایت او.

بنابراین احترام و رعایت سرمایه های مشروع افراد (امنیت اقتصادی) ضروری است.

.....................................................

حجت الاسلام سید احمد میرعمادی - نماینده ولی فقیه در استان لرستان