جرجان؛ شهر باستانی گرگان قدیم

به گزارش خبرنگار مهر، در حال حاضر یک اثر تاریخی شمال کشور با عنوان برج قابوس در فهرست آثار تاریخی جهان ثبت شد و شهر قدیمی جرجان نیز دیگر اثر دارای قابلیت ثبت جهانی است.

 هم اکنون برنامه ریزی برای ثبت این اثر در فهرست آثار تاریخی جهان انجام شد و این شهر با قدمت بالا در نوبت ثبت جهانی است.

مشاور میراث فرهنگی گلستان و عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی به پیشنه شهر باستانی جرجان اشاره کرد و گفت: بعد از پاشیده شدن حکومت پارتی توسط اردشیر، سر سلسله حکومت ساسانی، حکومت مستقل گرگان نیز زیر سلطه اردشیر در آمد.

جبرییل نوکنده افزود: در این دوره گرگان، استانی مستقل و نام آن در کتیبه سه زبانه شاپور در کعبه زردشت و اثر مهرهای اداری این دوره آمده است، مرکز آن شهری همنام استان یعنی گرگان و جزو دارالضرب های دولت ساسانی بوده است، خوشبختانه هنوز بقایای خندق و حصار شهر گرگان قدیم در محدوده غری شهر جرجان قابل رویت است.

وی اظهار داشت: شهر جرجان در منابع اسلامی بنیاد آن به یزید بن المهلب نسبت داده شد و بر روی آثار شهر قدیمی ساخته شده است، ایجاد شهر اسلامی جرجان چنانچه گفته شد به یزد یبن المهلب نسبت داده شده و در هر حال شهر به صورت استقرار کوچکی در حوالی امامزاده یحیی بن زید (ع ) در کنار رودخانه شکل گرفته است.

وی عنوان کرد: در دوران زیاریاز، سامانیان و آل بویه شهر وسعت گرفته و به صورت یکی از مراکز هنر اسلامی درآمد، ابن حوقل در قرن چهارم می گوید که " جرجان، شهری نیکوست، ساختمانها از خشت ساخته شده و شهر در دو طرف رود واقع گردیده و پلی آنها را به هم متصل می سازد که جانب خاوری را گرگان و جانب باختری را بکرآباد گویند و شهر دارای باغستانهاست و ابریشم در آنجام به عمل می آمده است".

این پژوهشگر بیان داشت: مقدسی، جانب خاوری را شهرستان ذکر کرده و از باغستانهای انار، زیتون، خربزه، نارنج و لیمو و انگور یاد می کند و نهرهایی که بر روی آنها پل بسته اند به قول او میدانی در مقابل دارالاماره و شهر دارای 9 دروازه بود و نام محلات آن را می آوردند و شهری گرانقدر وثروتمند، بازارها، مساجد زیبا و یاد می کند که مسجدها را نقاشی کرده و دیوارها را آراسته اند و در میان شهرها آن را مشابه زمان فلسطین می داند.

نوکنده افزود: در مورد بکر آباد مقدسی می گوید "شهری است آباد با مساجدی زیبا و گورستانی بزرگ داشته که به قول او که بزرگتر از آن در هیچ شهری نبوده است" و از نهر معروف به نام طبقوری نام می برد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی یادآورشد: از جمله آثار دوران زیاری (قرن چهارم) جرجان ، مقبره امیر شمس قابوس بن وشمگیر است که 63 متر ارتفاع دارد، شهر احتمالا در زمان هجوم سلجوقی خراب شده که نواده ملکشاه اقدام به بازسازی آن می کند، بعدها شهر در حمله مغول به تصرف درآمده و ویران می شود، چنانکه در زمان حمدالله مستوفی شهری خراب بوده است.

جبرییل نوکنده افزود: تیمور در این محل کاخی می سازد و امروزه چند تپه حاوی آثار که توسط رودخانه تقسیم شده در جانب جنوبی پشت امامزاده یحیی بن زید (ع) قرار دارد و از سال 1351 دکتر یوسف کیانی از مرکز باستانشناسی ایران درآنجا مشغول کاوش بوده و آثار متعددی از آن دوران قبل از سلجوقی و سلجوقی بدست آورده است.

وی اظهار داشت: حاصل این حفریات اطلاعات بسیاری در زمینه شهرسازی، معماری و تزیینات معماری و هنر و صنایع بدست آمده است.

این محقق گفت: شهر از ابتدا دارای جمعیت بسیار بوده و در آن خیابانها، مغازه ها و راسته های صنفی متعددی وجود داشته که در اثر جنگ های داخلی و حوادث طبیعی مانند زلزله، سیل و حفریات غیرمجاز بسیاری از بقایای شهر صدمه دیده است و تشخیص شکل کلی خالی از اشکال نیست، نقشه شهر به ظاهر دایره و مساحتی قریب 1200 هکتار را می پوشاند.

وی عنوان کرد: رودخانه گرگان و چل چای از میان آن گذشته و آنرا به دوقسمت کرده است، دو دیوار که میان آنها خندقی قرار داشت شهر را احاطه کرده است، خشت ها دارای ابعاد گوناگونی است که عمدتا 25 در 25 سانتیمتر بوده و در میان آنها آجرهایی به ابعاد 50 در 50 نیز وجود دارند که کاوشگر آنها را به دوران پارتی منسوب می سازد.

وی افزود: ارگ در مرکز شهر در بخش شیعه نشین قرار داشته است و در زمان مستوفی به نام دهستان معروف بوده و به قول حوقل، استخری بزرگ بوده است.

نوکنده عنوان کرد: در دوران سلجوقی اماکن ذخیره سازی آب و غذا و نقاط جمع آوری خاکروبه وجود داشته و آب در سطح شهر جاری بوده است، در این دوره تزیینات بنا مثل آجرکاری، کاشی کاری و گچ کاری به اوج خود رسیده است.

وی افزود: خرابه های شهر جرجان در زمان آب دانی کلا یک هزار و 200 هکتار را می پوشانده است و در حال حاضر 250 هکتار آن در دو سوی رودخانه باقی است و در سال 1246 به شماره ثبت 726 در زمره آثار ملی به ثبت رسیده است و در طی سالهای 1250 تا 1257 تنها 12 هکتار از محوطه مورد حفاری قرار گرفته است.

این پژوهشگر میراث فرهنگی گفت: شهر بصورت چندضلعی نامنظم ساخته شده و اوج شکوفایی آن در قرون 5 و 6 هجری است، دو قسمت شهر توسط پل ها به هم متصل می شده اند و بقایای آنها هم اکنون در قسمت های مختلف رودخانه قابل رویت است.

وی افزود: شهر دارای دیوار داخلی و خروجی بوده و خندقی در میان دیوارهای  قرار داشته است، مصالح دیوارها آجر، گچ و سنگ است، ارگ بصورت شش ضلعی در قسمت مرکزی شهر که در آن زمان دهستان نامیده می شد، قرار داشت.

جبرییل نوکنده بیان داشت: بناهای مذهبی، دولتی و کارگاه صنعتی در میان و اطراف ارگ متمرکز بودند، خیابانها در کنار آجر فرش و دارای شبکه بندی شمال جنوبی و شرقی – غرب است و تقریبا تمام شهر را در بر می گرفته است، این خیابانها مربوط به دوران آل بویه، سلجوقی و خوارزمشاهی است و با آجرهای 12 در 12 در 4 ، 20 در 20 در 4 و 25 در 25 در 5 بطور عمودی فرش شده اند.

وی افزود: در دوران سلجوقی تغییرات کلی در بافت شهر ایجاد شده و خیابانهای متعدد ساخته شد، آثاری از بازسازی دوران بعد از ویرانی مغول نیز در طی حفاری بدست آمده است، بناهای مذهبی در نزدیک ارگ قرار داشته و یک مسجد چهار ایوانی کشف شد که احتمالا در دوره مغول خراب شده و دیگر ساخته نشد.

وی عنوان کرد: واحدهای مسکونی دارای چاه، آب، آذوقه و فاضلاب بوده و منازل دارای حیاط مرکزی و آثارهای متعددی با تزیینات گچی و آجری بود و کانال سرتاسری فاضلاب در شهر بوجود آمده است.

این پژوهشگر میراث فرهنگی افزود: چنانکه گفته شد شهر در حوالی امامزاده یحیی بن زید (ع) که مقبره محمدبن جعفر صادق معروف است، شکل گرفت، و حمدالله مستوفی از آن به نام گور سرخ یاد می کند و زکریای قزوینی نیز یک قرن پیش از آن به همین صورت یاد می کند.