بررسی مؤلفه‌های معنائی حق در قرآن

به گزارش خبرگزاری مهر، این کتاب به بررسی مؤلفه‌های معنایی حق از طریق روش همنشینی و جانشینی اختصاص دارد. از طریق روابط همنشینی و جانشینی مؤلفه‌های معنایی یک واژه مشخص می‌شود. واژه حق یکی از کلیدی‌ترین واژه‌های قرآن کریم است. این واژه به همراه مشتفاتش حدود 290 بار در قرآن کریم به کار رفته و این واژه با الفاظ فراوانی هم‌نشین و جانشین شده است.

در این اثر از همنشین‌ها 5 واژه کتاب، رسول، دین، خلق، باطل و از جانشین‌ها 4 واژه قسط، هدی، صدق و بیّنات انتخاب شده است. دلیل انتخاب این واژگان در درجه اول پرکاربردن آنها در قرآن کریم و در درجه دوم همنشین یا جانشین شدن بیشتر آنها با واژه حق نسبت به سایر واژگان است.

در این کتاب سعی شده با بهره‌گیری از منابع متعدد به ‌ویژه تفاسیر، مهم‌ترین مؤلفه های معنایی حق را که موجب وضوح در معنای آن می‌شود، مورد بررسی و کاوش قرار گیرد و ابتدا تمامی همنشین‌های لفظ حق مشخص می‌شود و سپس بررسی همین همنشین‌ها انجام می‌شود؛ به‌عنوان مثال یکی از همنشین‌های حق، کتاب است؛ ابتدا همنشین‌های لفظ کتاب را مشخص کرده و سپس بر اساس آن همنشین‌ها به تحلیل مؤلفه‌های معنایی کتاب پرداخته می‌شود.

در بخش مربوط به جانشین‌ها نیز ابتدا تمامی جانشین‌های لفظ حق را به‌دست ‌آورده و سپس همنشین‌های آنها مشخص می‌شود و آنگاه بر اساس همنشین‌ها تحلیل مؤلفه‌ای آن جانشین صورت می‌گیرد و در نهایت با توجه به مؤلفه‌های معنایی همنشین‌ها و جانشین‌ها، تحلیل مؤلفه‌های معنایی حق انجام می‌شود.

ترتیب انجام این کار نیز بدین صورت است که فصل اول به ذکر کلیات که مربوط به مبانی نظری انجام تحقیق است می‌پردازد. بر همین اساس معنی لفظ حق در زبان عربی؛ معنی‌شناسی؛ محور همنشینی و جانشینی و مؤلفه‌های معنایی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل دوم به تحلیل مؤلفه‌های معنایی همنشین‌های حق اختصاص دارد. این همنشین‌ها شامل کتاب، رسول، دین، خلق و باطل می‌باشد. فصل سوم به تحلیل مؤلفه‌های معنایی جانشین‌های حق اختصاص دارد و در نهایت در فصل چهارم با توجه به نتایج فصل دوم و سوم به تحلیل مؤلفه‌های معنایی حق پرداخته می‌شود.

منابع مورد استفاده در این تحقیق بیشتر تفاسیر قرآن‌ کریم هستند که به فراخور حال و در قسمت‌های مختلف از آن‌ها بهره گرفته شده است. هر چند منابع مذکور، از این شیوه در تعیین مؤلفه‌های معنایی حق استفاده نکرده‌اند ولی آثاری که رویکرد تفسیر قرآن به قرآن داشته‌اند، به این روش بسیار نزدیک بوده‌اند که برجسته‌ترین این تفاسیر، تفسیر گران‌سنگ «المیزان فی تفسیر‌القرآن» مرحوم علامه طباطبائی است.

یافته‌های پژوهش حاضر بیان می‌دارد که با توجه به بررسی همنشین‌های حق، می‌توان گفت مؤلفه‌های مشترک میان همنشین‌ها عبارت است از: «ازسوی ‌خداوند بودن» + «داشتن یاری خداوند و به ‌سرانجام‌ رسیدن» + «روشن و آشکار بودن و نداشتن ابهام» + «نبود عذر و بهانه‌ در نپذیرفتن آن» + «اسوه ‌بودن برای مردم» + «به ‌سختی ‌نیفتادن کسی با پذیرش آن» + «ایمان، عمل و اخلاص مؤمنان به آن و عدم افراط و تفریط آنان درباره این امور و مراجعه و یاری آن‌ها» + «ایمان‌نیاوردن کافران و منافقان و کتمان، تکذیب، تمسخر، به ‌بازی‌گرفتن، شک‌کردن و سعی در از میان ‌برداشتن آن»

از میان جانشین‌های حق نیز با بررسی مؤلفه‌های معنایی مشخص شد که مؤلفه مشترک آن‌ها عبارت است از: «از سوی ‌خداوند ‌بودن» + «واکنش دوگانه انسان‌ها در مواجهه با این امور» در نهایت، مؤلفه‌های مشترکی که میان جانشین‌ها و همنشین‌های حق می‌توان یافت از این قرار است: الف. از سوی ‌خداوند بودن؛ ب. واکنش دوگانه انسان‌ها در برابر آن‌ها؛ یعنی همواره عده‌ای به این امور ایمان می‌آوردند و در مقابل عده‌ای به آن کافر می‌شوند.

دو مؤلفه‌ فوق مؤلفه‌هایی است که در میان همنشین‌ها و جانشین‌ها مشترک است که با بررسی چهار همنشین و چهار جانشین این دو مؤلفه به‌دست آمد. بنابراین در نهایت می‌توان گفت که حق با توجه به جانشین‌ها و همنشین‌هایش دارای دو مؤلفه معنایی کانونی و پایدار و همیشگی است. همچنین در تعریف حق می‌توان گفت که حق امری است از سوی خداوند و این که انسان‌ها همواره در برابر آن به دو دسته تقسیم ‌می‌شوند: عده‌ای آن‌را می‌پذیرند و عده‌ای همواره از آن سر باز ‌می‌زنند.

می‌توان این کتاب را به تمامی همنشین‌ها و جانشین‌های حق گسترش داد و به مؤلفه‌های بیش‌تر و دقیق‌تری رسید زیرا این کتاب راهی است برای استفاده از این شیوه در به‌ دست‌آوردن مؤلفه‌های معنایی یک واژه، با استفاده از ساختاری که در قرآن‌کریم وجود دارد. قرآن ‌کریم خود نیز این مؤلفه‌ها را برای آن ذکر کرده است. ممکن است گفته شود که مؤلفه‌های فوق را می‌توان از سایر منابع نیز کسب کرد و یا خود قرآن درباره‌ حق این سخن را گفته است و دیگر نیازی به این تحقیق نیست. باید گفت این اشکال خود مؤید درست و دقیق بودن این شیوه کتاب است و به ثمربخش‌ بودن این شیوه را در یافتن مؤلفه‌های معنایی نشان می‌دهد؛ یعنی این شیوه به جوابی رسیده است که سایر منابع آنرا تأیید می‌کنند.

همچنین باید یادآور شد که همه واژه‌ها را نمی‌توان به این راحتی در سایر منابع یافت و به این وضوح نمی‌توان تعریف روشن و دقیقی برای آنها ارائه کرد؛ بنابراین از این روش می‌توان برای یافتن مؤلفه‌های واژه‌هایی که وضوح و تعریف مشخصی ندارند بهره گرفت و این کتاب صرفاً در جهت نشان ‌دادن درستی و دقت روش همنشین‌ها و جانشین‌ها در یافتن مؤلفه‌های معنایی واژگان بود.

یادآور می شود، کتاب "مؤلفه‌های معنائی حق در قرآن کریم" نوشته پرویز آزادی به همت انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) در سال گذشته به بهای 35000 ریال منتشر شد.